Viết tắt trong tiếng Việt và tiếng Anh có gì khác biệt?
Viết tắt là gì và vai trò của nó?
Có nhiều người tỏ ra bối rối khi không biết cách gọi chính xác căn bệnh do virus corona gây ra (bắt đầu từ Vũ Hán, Trung Quốc vào cuối năm 2019) và đã gây rối đến cuộc sống của toàn cầu. Chúng ta đã biết rằng có nhiều cách gọi để định danh hiện tượng này. Không chỉ những cái tên tự đặt trên mạng như virus corona/coronavirus Vũ Hán, viêm phổi Vũ Hán, virus viêm phổi chợ Hoa Nam Vũ Hán (Trung Quốc), … mà còn có những tên viết tắt chính thức như 2019-nCoV, nCoV-2019, nCoV 201919,… và mới đây là COVID 2019/COVID-2019/19, Covid/Covid-2019/19…
NCoV-2019 được viết tắt từ “New Corona Virus 2019” (virus corona (chủng) mới, xuất hiện vào năm 2019). Ban đầu, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) dùng tên này. Tuy nhiên, từ ngày 11-2-2020, WHO đã chính thức gọi nó là “COVID-19 hoặc COVIT-2019”. Đây là tên viết tắt của “Corona Virus Disease 2019” (bệnh (do) virus corona, xuất hiện vào năm 2019). WHO lựa chọn viết như vậy nhằm định danh căn bệnh là: 1. một loại bệnh, 2. có nguồn gốc từ một loại virus và 3. thời điểm bùng phát/phát hiện bệnh, đồng thời cũng tránh kết nối với một địa điểm cụ thể và tránh sự kì thị.
Tại sao viết tắt có thể thay đổi theo cách viết?
Người ta có thể thắc mắc, viết tắt như “nCoV” và “COVID” được viết theo cách nào? Tại sao từ “nCoV” chỉ viết hoa một phần, còn “COVID” được viết hoa toàn bộ và còn có thể viết nửa chữ hoa nửa chữ thường là “Covid”?
Viết tắt có hai chức năng: 1. rút gọn từ (nhằm mục đích tiết kiệm) và 2. rút gọn và định danh (tạo nên một từ mới). Hầu hết các từ viết tắt tiếng Anh mà chúng ta biết đều lấy một chữ cái đại diện cho một từ trong tổ hợp nhiều từ và ghép vào nhau thành một từ viết tắt. Ví dụ: WHO (World Health Organization – Tổ chức Y tế Thế giới); APEC (Asia-Pacific Economic Cooperation – Hợp tác Kinh tế Châu Á – Thái Bình Dương); ASEAN (Association of South East Asian Nations – Hiệp hội các nước Đông Nam Á); EC (The European Community – Cộng đồng châu Âu); UN (United Nations – Liên Hợp Quốc); và còn nhiều hơn nữa. Tuy nhiên, cũng có những trường hợp viết tắt theo kiểu “cắt từ”, tức là lấy một đoạn âm tiết làm đại diện mà không chỉ lấy một chữ cái, và không cần lấy hết tất cả các từ trong tổ hợp viết tắt. Ví dụ: nCoV (lấy “co” từ “corona”); INTERNET/internet (Interconnected System of Networks – Hệ thống các mạng máy tính được kết nối toàn cầu); INTERPOL (International Criminal Police Organization – Tổ chức Cảnh sát Hình sự Quốc tế), và nhiều hơn nữa. Cũng cần lưu ý, khi từ viết tắt trở thành một từ định danh mới, ta có thể viết nó như bất kỳ từ nào khác (internet, intranet, covid,…).
Cách viết tắt trong tiếng Việt, về cơ bản, cũng tuân theo các nguyên tắc áp dụng trong tiếng Anh, Pháp, Nga. Ví dụ: 1. Lấy chữ cái đầu, viết hoa toàn bộ: HN (Hà Nội); TP HCM (Thành phố Hồ Chí Minh); ĐHBK (Đại học Bách Khoa); BCH (ban chấp hành); TT&VH (Thể thao & Văn hoá);… 2. Lấy một phần âm tiết: XUNHASABA/Xunhasaba (Công ty Xuất nhập khẩu Sách báo Việt Nam); VATASO/Vataso (Công ty Vận tải Đường sông); COGIDONA (Công ty Giấy Đồng Nai); VINATABA/Vinataba (Việt Nam Tabaco – Tổng công ty Thuốc lá Việt Nam)… Cách viết tắt thứ hai tạo ra một từ mới với các âm tiết riêng biệt mà vẫn dễ hiểu (xu-nha-sa-ba, cô-di-đô-na, vi-na-ta-ba…), trong khi loại 1 chỉ viết tắt mà không thể hiểu được (HN không thể đọc là “hát-nờ hay hờ-nờ”, TP HCM không thể đọc là “tê-pê-hát-xê-em-mờ, TT&VH không thể đọc là “tê-tê và vê-hát,…).
Tại sao có sự thay đổi trong cách viết tắt “GS TS”?
Điều đáng chú ý là gần đây, một số từ viết tắt bị người ta thêm dấu chấm vào một cách bất ngờ. Ví dụ tiêu biểu là các từ viết tắt GS TS (giáo sư tiến sĩ), PGS TS (phó giáo sư tiến sĩ), TS (tiến sĩ)… được viết thành GS. TS., PGS. TS., TS.,… Đáng lạ thay, các từ viết tắt này không được viết như mọi từ thông thường khác (ví dụ: UV (ủy viên); TTXVN (Thông tấn xã Việt Nam); HTX (hợp tác xã)…), mà lại thêm các dấu chấm giữa các từ. Nhiều người lý giải rằng dấu chấm này có tác dụng phân cách các từ hay các ngữ đứng cạnh nhau. Nếu đúng như vậy, thì một loạt từ viết tắt tương tự cũng phải có dấu chấm để phân biệt: ủy viên ban chấp hành công đoàn = UV. BCH. CĐ.; Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Việt Nam = CH. XHCN. VN.; Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh = ĐH. SP. TP. HCM.; và nhiều hơn nữa. (Cũng cần lưu ý, hiện có một số trường hợp viết tắt không viết hoa và có dấu chấm: tr. = trang; t. = tập; s. = số; nhưng đó chỉ là ngoại lệ).
Thêm vào đó, có trường hợp người ta không viết hoa tất cả các chữ của từ viết tắt như thông lệ (nhưng viết hoa các chữ cẩn thận). Ví dụ: Nhà xuất bản = Nxb.; Thành phố Hồ Chí Minh = Tp. HCM.; Giáo sư = Gs.;… Điều này được coi là “khoa học” vì phản ánh chính xác tình trạng chính tả (viết hoa và không hoa) trong từ viết tắt (!). Nếu như vậy, Nhà xuất bản Giáo dục sẽ trở thành Nxb. Gd.; Nhà xuất bản Công an Nhân dân sẽ là Nxb. CaNd.; Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa sẽ trở thành Ch. XHcn.; Tắt đèn (tác phẩm) sẽ là Tđ; Thông tấn xã Việt Nam sẽ trở thành Ttx VN; Thể thao & Văn hoá sẽ là Tt&Vh…
Có thể nói, những cách viết tắt như vậy không chỉ phá vỡ hệ thống quy ước mà còn làm rối thêm cách viết và mất đi tính thẩm mỹ. Đáng tiếc, vì thói quen của phần lớn mọi người mà tình trạng không hợp lý này đang trở nên “thịnh hành”. Điều đó cũng đã lan rộng đến hầu hết các văn bản, bao gồm cả văn bản của giới khoa học.
Giảng viên PGS TS Phạm Văn Tình
