Phim tài liệu đóng vai trò quan trọng trong chúng ta
Khi nhắc đến phim tài liệu, chúng ta đã quen thuộc với nhóm thể loại này và nhận thức được tầm quan trọng của nó. Phim tài liệu xuất hiện hàng ngày qua các chương trình truyền hình từ các đài truyền hình quốc gia đến địa phương như VTV, VTC, Truyền hình thông tấn, và nhiều người thấy được sự hấp dẫn của phim tài liệu nước ngoài trong các chương trình của VTV. Mặc dù vậy, nhiều người cũng không để ý đến sự tồn tại của phim tài liệu và không biết rằng hàng ngày có rất nhiều bộ phim thuộc nhóm thể loại này được trình chiếu trên màn ảnh truyền hình. Những bộ phim tài liệu này thường bị trôi lẫn vào các tác phẩm báo chí truyền hình khác, trừ khi có những bộ phim đặc biệt được giới thiệu kỹ trước đó để thu hút người xem.
Vậy phim tài liệu có điều gì quan trọng? Điểm đáng chú ý của nhóm thể loại này nằm ở bản chất và đặc trưng của nó. Từ những năm 1920, những bậc thầy của điện ảnh Xô viết đã gọi phim tài liệu là “Điện ảnh mắt” hoặc “Điện ảnh sự thật”. Điều này có nghĩa là phim tài liệu chỉ thể hiện sự thật mà thôi. Không hư cấu, không dàn dựng, không có sự xuất hiện của diễn viên. Phim tài liệu phản ánh hiện thực cuộc sống một cách khách quan và trung thực nhất. Phải phản ánh cuộc sống như nó vốn có, không được biến tấu, đảo lộn hay làm thêm bất cứ điều gì. Cho đến nay, vẫn có tranh cãi về việc xem phim tài liệu có phải là tác phẩm nghệ thuật, hay là báo chí hay không. Nhưng dù có quan điểm nào, không thể phủ nhận rằng cả phim tài liệu và các tác phẩm báo chí truyền hình đều phải xuất phát từ những hình ảnh tồn tại trong cuộc sống.
Lịch sử điện ảnh chỉ ra rằng phim tài liệu là nhóm thể loại ra đời sớm nhất, căn cứ vào cách thức làm phim. Trước khi các thể loại khác như phim khoa học, phim hoạt hình và phim truyện ra đời, phim tài liệu đã tồn tại từ rất sớm. Nhưng không chỉ đạo diễn phim truyện mà hầu như tất cả các đạo diễn đều ít nhiều thử sức trong lĩnh vực phim tài liệu. Nhóm thể loại này luôn có một sức hấp dẫn riêng của nó. Có những đạo diễn tạo nên cả một trường phái như Flaherti (Mỹ), Dziga Vertốp (Nga Xô viết), Xương Hạc Linh (Trung Quốc), Soiman, Hainốpxki (Đức), Joris Ivenx (Hà Lan), Daniel Costen (Pháp), và nhiều tên tuổi khác. Ở Việt Nam, chúng ta cũng có những đạo diễn như Khương Mễ, Mai Lộc, Nguyễn Tiến Lợi (thời kì đầu), Bùi Đình Hạc, Nguyễn Ngọc Quỳnh, Trần Văn Thủy, Đào Trọng Khánh, Lê Mạnh Thích và nhiều gương mặt khác.
Chức năng của phim tài liệu
Phim tài liệu mang đến nhiều chức năng quan trọng và giá trị như sau:
1. Chức năng thông tin và báo chí
Chức năng này chi phối quá trình xây dựng một bộ phim tài liệu. Phim tài liệu sâu vào phản ánh một sự kiện, vấn đề hoặc con người cụ thể và thể hiện các mối quan hệ, diễn biến, tác động, xung đột và mâu thuẫn trong một thời gian hoặc không gian xác định. Nhờ đó, nó đem đến tư tưởng và chủ đề của tác phẩm. Phim tài liệu cung cấp thông tin xác thực, khách quan và thời sự, ngay cả khi phản ánh những vấn đề thuộc quá khứ. Ngoài ra, có những bộ phim chính luận phục vụ việc thông tin tuyên truyền về các sự kiện chính trị, các ngày lễ, kỉ niệm và cũng có những bộ phim chống lại quan điểm, hành vi sai trái về chính trị, tư tưởng, v.v.
2. Chức năng giáo dục và nhận thức
Phim tài liệu giúp nâng cao nhận thức và tư duy của người xem thông qua hình ảnh thực tế về con người, sự việc, sự kiện và vấn đề. Phim tài liệu cũng giúp người xem hiểu ý nghĩa triết học của các hiện tượng và sự kiện, nâng cao nhận thức thẩm mĩ và tạo ra hiệu ứng tác động mạnh mẽ tới người xem, tạo nên một “hiệu ứng dây chuyền”, lan tỏa trong xã hội.
3. Chức năng thẩm mĩ và giá trị tư liệu lịch sử
Phim tài liệu không chỉ mô tả hiện thực một cách khách quan và trung thực, mà còn chú trọng khai thác chất thơ với những ẩn dụ, tượng trưng, ước lệ… để tác động tới cảm xúc thẩm mĩ của khán giả. Mỗi bộ phim tài liệu chứa đựng giá trị tư liệu về lịch sử, văn hóa, đất nước và con người. Những bộ phim này mang ý nghĩa lớn đối với những sự kiện, sự việc, đã trở thành lịch sử. Đó là những hình ảnh mà không ai và chẳng bao giờ có thể bịa ra hay “làm lại”.
Các thể loại phim tài liệu
Phim tài liệu bao gồm ba thể loại chính:
1. Phim tài liệu chân dung
Phim tài liệu chân dung tập trung vào con người và tâm lí của họ. Phim này chú trọng miêu tả suy nghĩ, tình cảm và hành động của nhân vật và thể hiện tính cách độc đáo và điển hình của họ. Nó cho thấy tác động và tác động của họ đối với những người xung quanh và xã hội. Nhân vật trong phim thường là những con người tiêu biểu đại diện cho một tầng lớp cụ thể như công nhân, nông dân, trí thức, v.v.
2. Phim tài liệu sự kiện
Phim tài liệu sự kiện tập trung vào những sự kiện quan trọng, có tác động lớn đối với nhiều người và xã hội. Phim này sẽ phản ánh, đánh giá và phân tích sự kiện, từ đó cho thấy bản chất, ý nghĩa, tác động và ảnh hưởng của nó. Trên cơ sở đó, phim tài liệu có thể đưa ra bình luận, kiến nghị, giải pháp và đề nghị.
3. Phim tài liệu vấn đề
Phim tài liệu vấn đề bao gồm các vấn đề chính luận và lập trường về chiến tranh, hòa bình, sản xuất, môi trường, xã hội, v.v. Phim tài liệu vấn đề khiến người ta quan tâm đến các vấn đề quan trọng trong xã hội. Với Việt Nam, đó là các vấn đề như xóa đói giảm nghèo, bảo vệ môi trường, ngăn chặn nạn buôn người, v.v.
Các thể loại phim này có những điểm chung và có thể giao thoa với nhau để tạo thành một dòng phim tài liệu chính luận. Sự phân loại chỉ phụ thuộc vào cách đặt vấn đề, phương pháp thể hiện và tư tưởng chủ đề của bộ phim.
