Bệnh sán dây lây nhiễm cho người qua đường nào? Dấu hiệu, nguyên nhân

0
66
Rate this post

Sán dây là một loại ký sinh trùng có hình dạng dẹp, màu trắng đục và được tạo thành từ nhiều đốt nối tiếp nhau. Tuy không có bộ phận tiêu hóa, nhưng vì thân dài và hẹp nên được gọi là sán dây. Sán dây khi xâm nhập vào cơ thể người có thể gây ra bệnh nhẹ, không có triệu chứng rõ ràng, dễ điều trị nhưng cũng có thể ảnh hưởng đến tính mạng. Vì vậy, chúng ta cần nhận biết các dấu hiệu, nguyên nhân, và biện pháp bảo vệ bản thân và gia đình khỏi những yếu tố gây bệnh sán dây tiềm ẩn này.

Bệnh Sán Dây là gì?

Bệnh sán dây (còn được gọi là sán dải) là một loại bệnh do nhiễm ký sinh trùng trong ruột. Nguyên nhân của bệnh là do trứng sán dây (như sán dây lợn, sán dây bò, sán dây cá…) xâm nhập vào cơ thể người qua đường miệng, đặc biệt là khi ăn thịt sống, thịt tái hoặc chưa chín. Thông thường, khi cơ thể bị nhiễm sán dây, chúng ta sẽ gặp những triệu chứng nhẹ và không đặc hiệu như mệt mỏi, đau bụng, tiêu chảy. Các triệu chứng cũng có thể khác nhau tùy thuộc vào từng loại sán dây mắc phải.

Cơ thể nhiễm sán dây là do ăn phải thức ăn, nước uống bị nhiễm trứng hoặc ấu trùng sán dây
Ảnh minh họa

Phân loại

Sán dây không thể sống tự do một mình trong môi trường bên ngoài mà chỉ tồn tại trong ruột của động vật và con người. Ở người, sán dây có hai hình thức ký sinh là sán trưởng thành và ấu trùng. Tùy thuộc vào loại động vật chủ trung gian (như bò, lợn, cá…), các loại sán dây ký sinh và gây bệnh sẽ có tên gọi khác nhau, như sán dây lợn, sán dây bò, sán dây cá…

1. Sán dây lợn

  • Sán trưởng thành: có chiều dài từ 2-4m, gồm khoảng 800-1.000 đốt với đầu, cổ và đốt sán.
  • Trứng: có hình cầu, vỏ dày với đường kính khoảng 35μm, bên trong có phôi gắn 6 móc.
  • Nang ấu trùng (Cysticercus cellulosae): có màu trắng đục, kích thước 10 x 8mm với dịch và đầu ấu trùng sán bên trong. Đầu ấu trùng sán có 4 đĩa hút và 2 hàng móc giống với đầu sán trưởng thành.

2. Sán dây bò

  • Sán trưởng thành: có chiều dài từ 4-10m, đầu hình trái lê với đường kính 1-2mm, có 4 đĩa hút, không có chủy và móc. Đốt già có chiều dài gấp 2,5-3 lần chiều ngang, đốt sán tự động bò ra ngoài và có thể tìm thấy ở vùng mền chiếu, áo quần.
  • Trứng: có kích thước từ 30-40μm, giống trứng sán dây lợn.
  • Nang ấu trùng (Cysticercus bovis): nhỏ hơn nang ấu trùng sán dây lợn, có kích thước 6-8mm x 3-5mm, màu đỏ do chứa chất myoglobin, có đầu ấu trùng bên trong.

3. Sán dây cá

  • Sán trưởng thành: là loại sán dây lớn nhất ký sinh trong cơ thể người, có màu trắng ngà hoặc xám vàng, có chiều dài từ 10-12m, đôi khi lên tới 20m, gồm 3.000-4.000 đốt. Đầu sán nhỏ hình thuẫn, có kích thước 2,3mm x 0,7mm, không có đĩa hút mà có 2 rãnh hút. Đốt trưởng thành có hình thang, chiều dài ngắn hơn chiều ngang, kích thước 10-12mm x 3-4mm.
  • Trứng: có màu nâu, vỏ mỏng với nắp giống trứng sán lá nhưng nhỏ hơn, kích thước 70 x 45μm (1mm = 1.000μm), chưa phôi khi mới sinh.

Một loại ký sinh trùng ký sinh trong cá nước ngọt đang được phân tích tại phòng thí nghiệm
Ảnh minh họa

Sán dây lây nhiễm cho người qua đường nào?

Ký sinh trùng học chia sán dây thành 2 lớp:

  • Sán dây ký sinh người ở giai đoạn trưởng thành (ký sinh ở ruột), trong đó người là chủ chính và bao gồm sán dây lợn, sán dây trung bình và sán dây nhỏ.
  • Sán dây ký sinh người ở giai đoạn ấu trùng, người là chủ trung gian khi sán dây “ký sinh nhầm” vào người thay vì ký sinh trên động vật (gọi là hội chứng thiếu máu).

Khi chúng ta ăn thịt heo hoặc bò có chứa ấu trùng sán dây (nang sán) chưa được nấu chín, những nang sán này có thể phát triển thành sán dây lợn hoặc sán dây bò trưởng thành và ký sinh ở ruột non của người.

Trường hợp ăn phải trứng sán dây lợn (thường có trong rau, trái cây tươi, nước uống… do chưa được rửa sạch), trứng sẽ phát triển thành ấu trùng sán dây lợn trong cơ thể, gây ra bệnh ấu trùng sán dây lợn (còn được gọi là bệnh người gạo). Tuy nhiên, trường hợp này hiếm xảy ra với ấu trùng sán dây bò.

Triệu chứng nhiễm sán dây

Bệnh sán dây trưởng thành

  • Biểu hiện của bệnh sán dây trưởng thành thường nhẹ, không có triệu chứng đặc hiệu. Có thể tình cờ phát hiện sán dây trong mẫu phân.
  • Một số trường hợp có thể có các triệu chứng như buồn nôn, nhức đầu, tiêu chảy từng đợt, sụt cân. Đôi khi đau bụng lan xuống ruột thừa do sán di chuyển từ ruột non qua ruột già có thể gây sự cọ xát vào van hồi kết.
  • Ở những người suy nhược thần kinh hoặc trẻ em, các triệu chứng co giật, thay đổi tính tình, rối loạn tim mạch có thể xuất hiện.
  • Đôi khi bệnh nhân cũng có thể mắc hội chứng thiếu máu do thiếu hụt vitamin B12.

Bệnh ấu trùng

  • Khi di chuyển khắp nơi trong cơ thể, ấu trùng sán dây có thể gây ra những biến chứng nghiêm trọng. Chúng có thể phát triển ở nhiều vùng bên ngoài da, gan, phổi, mắt, cơ và mô dưới da, đặc biệt nguy hiểm khi nằm trong não. Trường hợp nặng có thể gây tử vong.
  • Ở người, ấu trùng của Taenia solium gây tổn thương ở nhiều cơ quan bên ngoài ruột, ấu trùng của Echinococcus granulosus và E. multilocularis gây bệnh nang sán hydatid; ấu trùng của Spirometra spp, Spirometra erinacei… cũng có thể lây nhiễm cho người.

Nguyên nhân gây nhiễm sán dây

Bất kỳ ai cũng có thể bị nhiễm bệnh sau khi ăn phải trứng hoặc ấu trùng sán dây. Các nguyên nhân lây nhiễm phổ biến bao gồm:

1. Ăn phải trứng sán

Trứng sán xâm nhập vào cơ thể người thông qua 3 con đường chính: thức ăn, nước uống và đất bị ô nhiễm.

Nếu trong vật chủ (heo, bò…) có sán dây, các đốt hoặc trứng của sán có thể có trong phân của vật chủ và rơi xuống đất. Mỗi đốt có thể chứa hàng nghìn trứng.

Một người có thể bị nhiễm bệnh sán dây do:

  • Uống nước bị ô nhiễm.
  • Tiếp xúc bằng tay không sạch khi tiếp xúc với động vật và đất bị ô nhiễm.
  • Tiêu thụ thực phẩm bị ô nhiễm, đặc biệt là rau củ quả không được rửa sạch hoặc thực phẩm chưa qua các bước xử lý.

Trứng sán nở thành ấu trùng, đi vào ruột sau đó di chuyển và lây nhiễm sang các bộ phận khác của cơ thể. Loại nhiễm trùng này phổ biến nhất với sán dây từ lợn.

2. Ăn thịt hoặc cá bị nhiễm bệnh

Nếu thịt hoặc cá mang nang ấu trùng và không được nấu chín hoặc còn sống, những nang này có thể đi vào ruột và phát triển thành sán dây trưởng thành.

Một con sán dây trưởng thành có thể có những đặc điểm sau:

  • Sống lâu đến 20 năm.
  • Dài tới 15m.
  • Tự gắn vào thành ruột.
  • Đi qua hệ thống tiêu hóa của con người và được đào thải qua phân.

Nhiễm sán dây cá phổ biến hơn ở những quốc gia thường tiêu thụ cá sống, chẳng hạn như Đông Âu, các nước vùng Scandinavia (như Đan Mạch, Phần Lan, Na Uy, Thụy Điển…) và Nhật Bản. Những loại cá nước ngọt chưa nấu chín hoặc sống như cá hồi là nguồn lây phổ biến nhất.

3. Lây truyền từ người sang người

Sán dây lùn có thể lây truyền từ người sang người. Đây cũng là loại sán dây duy nhất có thể hoàn thiện toàn bộ vòng đời của mình trong một người duy nhất. Nhiễm sán dây lùn là bệnh nhiễm sán dây phổ biến nhất trên toàn cầu.

4. Lây truyền từ côn trùng sang người

Bọ chét và một số loại côn trùng khác có thể nhiễm trứng sán khi ăn phân của chuột hoặc chuột bị nhiễm bệnh. Những côn trùng này có thể lây nhiễm sang người và trở thành chủ trung gian cho sán dây chuyển từ trứng sang giai đoạn trưởng thành. Loại nhiễm trùng này thường xảy ra ở những nơi có vệ sinh kém.

5. Tái nhiễm sán

Trong quá trình điều trị, người bệnh có thể tự tái nhiễm nếu không tuân thủ các biện pháp vệ sinh tốt. Trứng có trong phân người, việc không rửa tay sau khi đi vệ sinh sẽ làm tăng nguy cơ tái nhiễm.

6. Không chú ý đến các yếu tố nguy cơ nhiễm sán dây

Các yếu tố nguy cơ bao gồm:

  • Làm việc hoặc tiếp xúc với động vật: Thường xảy ra ở những nơi mà phân không được xử lý hiệu quả. Ví dụ như nuôi heo thả rông hoặc giết mổ heo không tốt.
  • Vệ sinh kém: Nếu không rửa tay thường xuyên, nguy cơ lây nhiễm qua đường miệng sẽ cao hơn.
  • Đi du lịch hoặc sinh sống ở những nơi có quy trình vệ sinh kém thì nguy cơ bị nhiễm sán dây cũng cao hơn.
  • Tiêu thụ thịt và cá sống hoặc nấu chưa chín: Ấu trùng và trứng có thể có trong thịt và cá và gây lây nhiễm cho người nếu ăn sống hoặc nấu chưa chín. Nguy cơ ô nhiễm từ cá chủ yếu thuộc nhóm cá nước ngọt.

Sán dây sống ký sinh ở đâu?

Nguyên nhân chính gây nhiễm sán dây ở người là ăn thịt chưa nấu chín của động vật bị nhiễm bệnh.

  • Sán dây trưởng thành thường sống ký sinh ở ruột non người.
  • Ấu trùng sán dây lợn sống ký sinh trong cơ thể của một số động vật có vú như người, lợn, trâu, bò, cừu, dê, ngựa, thỏ, chó, mèo…
  • Sán dây cá là loại sán dây lớn sống ký sinh trong ruột non người hoặc của loài thú ăn cá như chó, mèo, gấu, cáo.

Biến chứng

Nguy cơ xảy ra biến chứng phụ thuộc vào một số yếu tố, trong đó bao gồm loại sán dây và việc bệnh nhân được điều trị hay không:

  • Bệnh sán dây: Nếu người ăn phải trứng sán dây lợn, nguy cơ bị nhiễm ấu trùng là rất cao. Ấu trùng có thể thoát ra khỏi ruột và lây nhiễm sang các mô và cơ quan khác trong cơ thể, gây tổn thương các cơ quan và có thể gây tử vong trong trường hợp nghiêm trọng.
  • Bệnh sán dây thần kinh: Đây là biến chứng nguy hiểm của bệnh nhiễm sán dây lợn. Não và hệ thần kinh bị ảnh hưởng, người mắc bệnh có thể gặp những triệu chứng như nhức đầu, vấn đề về thị lực, co giật, viêm màng não và mất cảm giác. Trong những trường hợp rất nghiêm trọng, nhiễm trùng có thể gây tử vong.
  • Bệnh nang sán chó (Echinococcosis hoặc bệnh hydatid): Sán dây Echinococcus có thể gây ra một bệnh nhiễm trùng gọi là echinococcosis. Ấu trùng rời khỏi ruột và lây nhiễm sang các cơ quan, phổ biến nhất là gan. Nhiễm trùng có thể gây ra u nang lớn, gây áp lực lên các mạch máu lân cận và ảnh hưởng đến tuần hoàn. Trường hợp tổn thương nặng, phải thực hiện phẫu thuật hoặc ghép gan.

Nang hydatid của sán dây Echinococcus granulosus trong gan
Ảnh minh họa

Phương pháp chẩn đoán

Khi có nghi ngờ nhiễm sán dây hoặc có các triệu chứng nhiễm sán, nên đến các cơ sở y tế uy tín để được các bác sĩ thăm khám. Mặc dù một số người có thể phát hiện sán dây trưởng thành trong phân của mình, nhưng kiểm tra mẫu phân vẫn là một công việc cần thiết. Trong quá trình khám, bác sĩ cũng có thể kiểm tra vùng xung quanh hậu môn để tìm dấu hiệu của trứng hoặc ấu trùng.

Các phương pháp hỗ trợ chẩn đoán sau có thể được sử dụng, tùy thuộc vào loại nhiễm ấu trùng sán dây:

  • Xét nghiệm máu: Nhằm tìm kiếm các kháng thể cho thấy đã nhiễm trùng. Có thể phát hiện tăng số lượng bạch cầu toan tính trong máu lên đến 11%-12% trong trường hợp hội chứng ấu trùng di chuyển (Larva migrans syndrome).
  • Chẩn đoán hình ảnh: Bao gồm chụp X-quang ngực, siêu âm, chụp CT hoặc chụp MRI.
  • Kiểm tra nội tạng để xem các cơ quan có hoạt động bình thường hay không.
  • Xét nghiệm phân: Nhằm phát hiện ký sinh trùng, giun và sán…
  • Phương pháp Graham – phương pháp dùng băng dính: Dùng miếng băng dính để dán lên vùng xung quanh hậu môn, sau đó gỡ ra và dán lên lam để quan sát dưới kính hiển vi và tìm trứng.

Điều trị bệnh nhiễm sán dây

Nếu xuất hiện các triệu chứng trên, nên đi khám bác sĩ để được chỉ định phương pháp điều trị phù hợp cho từng loại sán dây mắc phải.

Thuốc tẩy giun hiệu quả đối với giun chỉ hoặc giun kim, trùng roi, giun đũa, giun móc, sán dây
Ảnh minh họa

1. Thuốc uống

  • Sử dụng thuốc làm tăng độ bài tiết ruột giúp đào thải sán dây ra khỏi cơ thể qua đường tiêu hóa. Nếu bị nhiễm sán dây lợn, bác sĩ có thể chỉ định thuốc đặc trị.
  • Phân của người bệnh sẽ được kiểm tra nhiều lần trong khoảng 1-3 tháng sau khi dùng thuốc. Các loại thuốc này, nếu tuân thủ đúng quy trình, có hiệu quả lên đến 95%.

2. Thuốc chống viêm

  • Nếu nhiễm trùng ảnh hưởng đến các mô bên ngoài ruột, có thể cần dùng đợt thuốc chống viêm steroid để giảm sưng do sự phát triển của u nang.

3. Phẫu thuật u nang

  • Nếu bệnh nhân bị u nang đe dọa đến tính mạng và đã phát triển trong các cơ quan quan trọng như phổi hoặc gan, có thể phải phẫu thuật. Bác sĩ có thể tiêm thuốc vào u nang (như formalin) để tiêu diệt ấu trùng trước khi loại bỏ u nang.

Phòng ngừa bệnh sán dây

Để phòng ngừa nhiễm sán dây, cần thực hiện những biện pháp cụ thể, bao gồm:

  • Diệt nguồn gây bệnh: Điều trị người mắc bệnh, duy trì vệ sinh cá nhân và vệ sinh môi trường (tránh không đi tiêu bừa bã).
  • Chăn nuôi: Xử lý phân động vật và phân người đúng cách. Hạn chế để động vật tiếp xúc với trứng sán dây. Chăn nuôi phải được vệ sinh đảm bảo, không thả rông…
  • Thực hiện vệ sinh tốt: Rửa tay sạch bằng xà phòng và nước sau khi đi vệ sinh và trước khi ăn.
  • Đề phòng thực phẩm: Nếu sống trong khu vực thường có sán dây, hãy đảm bảo rửa và nấu chín tất cả trái cây và rau quả bằng nước sạch.
  • Thịt: Nấu chín kỹ thịt ở nhiệt độ ít nhất là 66 độ C để tiêu diệt ấu trùng hoặc trứng.
  • Thịt và cá: Cấp đông cá và thịt ít nhất 7 ngày trước khi chế biến.
  • Thực phẩm sống: Không ăn thịt lợn, thịt bò, cá sống hoặc chưa nấu chín.
  • Chó nuôi: Đảm bảo vật nuôi được điều trị sán dây. Thực hiện vệ sinh cá nhân. Sử dụng thức ăn cho chó từ thịt, cá cần được nấu chín.
  • Vệ sinh nhà bếp: Đảm bảo tất cả các bề mặt trong khu vực bếp được lau chùi sạch sẽ và khử trùng.
  • Không để thức ăn sống cùng thức ăn chín. Rửa tay sau khi chạm vào thịt hoặc cá sống. Kỹ thuật hun khói hoặc làm khô thịt hoặc cá không phải là cách đáng tin cậy để tiêu diệt ấu trùng hoặc trứng.

Hiện nay, Trung tâm Xét nghiệm – BVĐK Tâm Anh, TP.HCM đang cung cấp dịch vụ Xét nghiệm Ký sinh trùng, bao gồm: Xét nghiệm phân (soi tìm KST) và Xét nghiệm máu (huyết thanh chẩn đoán KST). Để có kết quả xét nghiệm chính xác và kịp thời, Trung tâm Xét nghiệm, BVĐK Tâm Anh đã đầu tư xây dựng cơ sở vật chất và trang thiết bị hiện đại, đạt tiêu chuẩn An toàn sinh học cấp 2.

Để đăng ký khám bệnh và thực hiện các xét nghiệm Ký sinh trùng, quý khách hàng có thể đến trực tiếp bệnh viện hoặc đăng ký qua số hotline [024 3872 3872 – 024 7106 6858 (Hà Nội)]/[0287 102 6789 – 093 180 6858 (TP.HCM)].