Dự kiến đóng góp
3.2.2. Câu tỉnh lược thành phần (Câu rút gọn)
Khái niệm câu tỉnh lược đã được các nhà nghiên cứu đồng ý: câu tỉnh lược là câu có một số thành phần bị lược bỏ nhưng có thể khôi phục dễ dàng nhờ vào hoàn cảnh hoặc ngữ cảnh. Theo Đinh Trọng Lạc, câu rút gọn được sử dụng phần lớn trong 3 trường hợp: trong lời nói đối thoại, trong lời nói khoa học, hành chính – công vụ và trong lời nói nghệ thuật, đặc biệt là lời tường thuật của tác giả. Trong phạm vi của bài viết này, chúng ta chỉ xét đến hai trường hợp: trong lời nói đối thoại và trong lời tường thuật của tác giả.
Câu tỉnh lược được sử dụng trong lời đối thoại thường nhằm tiết kiệm sức lực và truyền thông tin nhanh chóng hoặc khi người nói nói một mình, người nói cũng loại bỏ chủ ngữ vì sự vật, hiện tượng đã được người nói hiểu rõ. Nghĩa tình thái của câu tỉnh lược trong lời đối thoại thường thể hiện ý muốn truyền thông tin nhanh chóng, thể hiện sự thân thiết, gần gũi và có phần sôi nổi của người nói đối với người nghe. Trong lời tường thuật của tác giả, câu tỉnh lược thường nhằm liệt kê hoặc tránh lặp lại chủ ngữ với các câu trước, làm cho câu văn tự nhiên hơn; thể hiện nghĩa tình thái tác giả khẳng định sự liên tiếp của các sự tình, hoặc sự cố tình bị lược bỏ để tránh lặp lại câu trước, hoặc tỏ ý gọi chung một nhóm người, một tập thể, không cụ thể là ai hoặc tập thể nào. Trong phạm vi nghiên cứu, Bình nguyên Lộc sử dụng một số câu tỉnh lược, chủ yếu là tỉnh lược chủ ngữ trong cả lời đối thoại của các nhân vật và lời tường thuật của tác giả.
Cuộc đối thoại giữa chị nhổ bồn bồn và thằng Cộc
Trong cuộc đối thoại giữa chị nhổ bồn bồn và thằng Cộc, chúng ta có thể thấy rằng một số chủ ngữ đã bị lược bỏ. Đoạn đối thoại đó có thể được viết lại như sau:
Trong khi thằng Cộc mắc cỡ tía tai thì chị đờn bà hỏi anh kia: – Ở miệt này có người sao anh?
- Miệt này chỉ có một nhà thôi. Họ mới tới đây chừng năm năm.
Qua đó, chúng ta có thể thấy nghĩa tình thái như sau: anh gác cuốc khẳng định trong miệt chỉ có một nhà mới đến tầm năm năm. Câu đáp của anh tỉnh lược chủ ngữ có ý muốn truyền thông tin về gia đình mới đến chị nhổ bồn bồn một cách nhanh chóng. Đồng thời cũng thể hiện sự khẳng định của tác giả về mối quan hệ gần gũi giữa hai người.
Cuộc hội thoại giữa chị và anh Sáu
Một ví dụ khác là cuộc hội thoại giữa chị và anh Sáu:
-
Chị đã đỡ bớt hay chưa? – Anh hỏi cho có chuyện.
-
Có uống mẹ gì đâu mà đỡ bớt.
-
Chị nghe trong mình làm sao?
-
Không biết. Nhưng nếu ăn được một chén cháo thì khỏe.
Nghĩa sự tình được thể hiện trong cuộc hội thoại này là việc anh Sáu hỏi thăm chị hồ ly. Tương tự như đoạn hội thoại trước, trong hội thoại này, lời nói của nhân vật cũng lược bỏ một số chủ ngữ. Có thể viết lại như sau:
-
Chị đã đỡ bớt hay chưa? – Anh hỏi cho có chuyện. – Tôi có uống mẹ gì đâu mà đỡ bớt.
-
Chị nghe trong mình làm sao?
-
Tôi không biết. Nhưng nếu tôi ăn được một chén cháo thì tôi khỏe.
Nghĩa tình thái được thể hiện qua các câu tỉnh lược chủ ngữ trong cuộc hội thoại này là diễn tả sự khẳng định của hồ ly về việc chị chưa uống thuốc, chị không biết cảm nhận cơ thể như thế nào và chị mong muốn được ăn một chén cháo. Đồng thời, câu tỉnh lược cũng cho thấy tác giả đang muốn khẳng định mối quan hệ thân cận giữa anh Sáu và chị hồ ly; hơn nữa, tác giả còn nhằm mục đích khắc họa tính cách nổi loạn, sôi nổi của một cô gái làng chơi.
Suy nghĩ của thằng Cộc
Câu trần thuật của tác giả, thể hiện suy nghĩ của thằng Cộc, có thể được viết lại như sau:
Thà là mình không được ăn, chứ còn mình ăn một chút xíu thì cái vị của món ăn còn thêm hơn bao giờ cả.
Câu này diễn tả nghĩa sự tình về việc thằng Cộc đang suy nghĩ rằng thà không được ăn còn hơn là ăn rồi và liên tục nhớ đến cái vị của món ăn đó. Vì suy nghĩ là của thằng Cộc, nên đã lược bỏ một số chủ ngữ. Câu có thể viết lại như sau:
Thà là mình không được ăn, chứ còn mình ăn một chút xíu thì cái vị của món ăn
còn thêm hơn bao giờ cả.
Câu trên diễn tả nghĩa tình thái về việc thằng Cộc khẳng định rằng nó sẽ thèm ăn hơn nếu đã nếm thức ăn. Các chủ ngữ lược bỏ cho thấy thằng Cộc hiểu rõ chủ ngữ là ai, vì nó chính là người nghĩ đến sự việc đó.
Suy nghĩ của Tôn
Cuối cùng, câu trần thuật của tác giả nhưng cũng là suy nghĩ của Tôn:
Còn nhớ đến chăng mấy bạn văn già, chỉ có những cậu học trò biết người qua tác phẩm, không vồn vã lúc đương thời cũng không thờ ơ khi tàn nghiệp.
Đây là câu trần thuật của tác giả nhưng cũng là suy nghĩ của Tôn. Câu này diễn tả nghĩa sự tình về việc Tôn thắc mắc liệu còn ai nhớ đến những người nghệ sĩ đã qua thời hoàng kim và đã già hay không. Câu lược bỏ chủ ngữ ở đầu câu có thể viết lại là:
Còn ai nhớ đến chăng mấy bạn văn già, chỉ có những cậu học trò biết người qua
tác phẩm, không vồn vã lúc đương thời cũng không thờ ơ khi tàn nghiệp. Hoặc:
Còn người nào nhớ đến chăng mấy bạn văn già, chỉ có những cậu học trò biết
người qua tác phẩm, không vồn vã lúc đương thời cũng không thờ ơ khi tàn nghiệp. Hoặc:
Người đời còn nhớ đến chăng mấy bạn văn già, chỉ có những cậu học trò biết
người qua tác phẩm, không vồn vã lúc đương thời cũng không thờ ơ khi tàn nghiệp. Nghĩa tình thái trong câu này là Tôn khẳng định sẽ không còn nhiều người nhớ đến những nhà văn đã quá thời, đồng thể hiện sự tiếc thương cho số phận của những nhà văn đó. Các phần chủ ngữ bị lược bỏ còn cung cấp thêm nghĩa tình thái cho câu văn: thể hiện Tôn hoặc tác giả đang nhắc đến đối tượng thực hiện hành động “nhớ” là một cộng đồng người, không có cá nhân cụ thể. Trăn trở này được đặt ra cũng dành để hướng đến một cộng đồng nói chung.
Thông qua những ví dụ trên, chúng ta có thể thấy được khả năng biểu thị nghĩa tình thái đặc trưng của kiểu câu tỉnh lược, đặc biệt là câu tỉnh lược chủ ngữ trong truyện ngắn Bình nguyên Lộc và trong ngôn ngữ nói chung. Bên cạnh nghĩa tình thái của sự tình được đề cập trong câu, còn có nghĩa sự tình của các thành phần bị lược bỏ, khiến nghĩa tình thái của câu trở nên phong phú hơn rất nhiều.
This article is edited by dnulib.edu.vn.
