Nhìn lại làng tranh Đông hồ Bắc Ninh
Làng tranh Đông hồ Bắc Ninh từ lâu đã được biết đến với những tác phẩm truyền thống tranh Đông hồ độc đáo và có giá trị. Đây là một điểm đến hấp dẫn thu hút hàng ngàn du khách ghé thăm mỗi năm. Hãy cùng tìm hiểu về làng tranh Đông hồ – ngôi làng nghề truyền thống tại Bắc Ninh.
Chợ tranh đông hồ – điểm đến sôi động
Mỗi năm, chợ tranh đông hồ chính thức diễn ra từ tháng Chạp và kéo dài qua 5 phiên vào các ngày 6, 11, 16, 21 và 26 âm lịch. Đây là thời điểm chợ tranh nhộn nhịp nhất, thu hút du khách đến mua sắm và khám phá những tác phẩm tranh độc đáo. Hàng ngàn, hàng triệu bức tranh từ đủ mọi thể loại được mang ra trưng bày và bán cho lái buôn hoặc khách du lịch. Những gia đình cũng có thể mua tranh về treo tết để mang lại sự phú quý và vinh hoa cho ngôi nhà. Khi phiên chợ tranh cuối cùng kết thúc (26/12 âm lịch), những gia đình nào còn tranh thừa sẽ bọc kín và để đi cho đến khi mùa tranh mới đến. Chợ tranh làng Hồ không chỉ thu hút khách buôn và mua tranh, mà còn có những người yêu tranh dân gian thích thú đến thăm, chiêm ngưỡng và tham gia trải nghiệm tại hội mùa xuân.
Làng tranh Đông Hồ mở cửa đón du khách
Làng tranh Đông Hồ Bắc Ninh, hay còn được gọi là làng Hồ, nằm tại xã Song Hồ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh. Nằm gần Hà Nội, cách đó khoảng trên 35 km, làng Đông Hồ nổi tiếng với tranh dân gian. Làng nằm bên bờ sông Đuống, cạnh bến đò Hồ, hiện nay được thay thế bằng cầu Hồ. Trước đây, làng Đông Hồ còn được gọi là làng Mái. Câu ca dao từ thời xa xưa về làng Mái vẫn được truyền miệng đến tận ngày nay:
“Hỡi cô thắt lưng bao xanh
Có về làng Mái với anh thì về
Làng Mái có lịch có lề
Có sông tắm mát có nghề làm tranh.”
Hay câu thơ Tú Xương về tranh Đông Hồ ngày Tết có câu:
“Đì đoẹt ngoài sân tràng pháo chuột
Loẹt lòe trên vách bức tranh gà”
Làng Đông Hồ nằm ngay sát bờ sông Đuống, ngày xưa chỉ cách sông một con đê. Đây là lý do mà câu ca dao có dòng “Có sông tắm mát có nghề làm tranh”. Hiện nay, do sự bồi lấp của sông, cách từ đê ra đến mép nước đã khá xa. Tranh Đông Hồ, còn được gọi là tranh khắc gỗ dân gian Đông Hồ, là một loại tranh dân gian nổi tiếng của Việt Nam, xuất xứ từ làng Đông Hồ. Trước đây, tranh chủ yếu được bán vào dịp Tết Nguyên Đán, và người dân nông thôn mua tranh để dán trên tường và thay tranh mới vào mỗi năm.
Đặc sắc của tranh Đông Hồ
Tranh Đông Hồ không chỉ đặc biệt với các đường nét và cấu trúc, mà còn nằm ở chất liệu giấy và màu sắc. Giấy tranh Đông Hồ được gọi là giấy điệp, được làm từ vỏ con điệp, một loại sò vỏ mỏng sống ở biển. Vỏ điệp được nghiền nát và trộn với hồ, một loại hợp chất nấu từ bột gạo tẻ hoặc gạo nếp, hoặc có khi được nấu từ bột sắn. Hồ được dùng để quết lên bề mặt giấy. Quá trình quét bằng chổi lá thông tạo nên các vạch chạy theo đường quét và vỏ điệp tự nhiên cho màu trắng với ánh lấp lánh của các mảnh vỏ điệp nhỏ dưới ánh sáng. Trong quá trình làm giấy điệp, cũng có thể pha thêm các màu khác vào hồ. Màu sắc được sử dụng trong tranh Đông Hồ Bắc Ninh là màu tự nhiên từ cây cỏ như đen (than xoan hay than lá tre), xanh (gỉ đồng, lá chàm), vàng (hoa hòe), đỏ (sỏi son, gỗ vang), và nhiều loại màu khác. Thường thì tranh Đông Hồ chỉ sử dụng tới 4 màu cơ bản.
Du khách đến thăm làng tranh Đông Hồ
Tranh Đông Hồ không chỉ có sự sống lâu bền mà còn thu hút sự quan tâm đặc biệt từ nhiều thế hệ người Việt Nam cũng như du khách nước ngoài. Điều đặc biệt là các đề tài trên tranh thể hiện cuộc sống mộc mạc, giản dị và gần gũi với văn hoá Việt Nam. Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế đã giải thích về ý nghĩa của việc sử dụng màu sắc phù hợp với từng đề tài khác nhau trong tranh. Ví dụ, nền màu đỏ thể hiện cảnh đánh ghen để tạo ra sự nóng bức và căng thẳng. Nền màu vàng thể hiện sự vui tươi, sắc xuân tràn đầy trên các bức tranh đón mừng năm mới. Nền màu hồng nhạt tạo ra cảnh quê hương yên bình.
Ngoài những đặc điểm về đường nét và cấu trúc, tranh Đông Hồ còn được làm từ các chất liệu tự nhiên như giấy từ cây dó, màu đỏ từ gạch non, màu vàng từ hoa điệp vàng, màu đen từ lá tre đốt, màu trắng được nghiền từ vỏ sò và ốc. Các nghệ nhân đã sáng tạo nhiều màu sắc khác nhau bằng cách kết hợp các màu để tạo ra những tác phẩm tuyệt vời. Việc tạo ra một tác phẩm tranh Đông Hồ đòi hỏi sự khéo léo và đam mê từ người thực hiện. Mỗi giai đoạn trong quá trình làm tranh đều cần công phu và cẩn thận, từ việc sơn hồ lên giấy, phơi giấy cho khô hồ, quết điệp và phơi giấy cho khô lớp điệp, in từng màu lần lượt, và nhiều giai đoạn khác. Dưới ánh sáng mặt trời, từng hình ảnh và đường nét trong tranh cùng những cảnh sắc thiên nhiên và sinh hoạt hàng ngày một lần nữa “tỏa sáng” trên giấy. Để hoàn thành một tác phẩm tranh, người làm tranh phải tỉ mỉ và chú ý từng chi tiết nhỏ để tạo ra một bức tranh đẹp.
Mở rộng kiến thức về làng tranh Đông Hồ Bắc Ninh
Các nghệ nhân Đông Hồ đã biến những lời hay, ý đẹp và những kinh nghiệm cuộc sống từ ngàn đời thành những tác phẩm tranh dân gian với phong cách rất riêng. Ví dụ, chỉ cần nhìn qua các bức tranh về gà như Gà mẹ con, Gà đại cát, Gà dạ xướng, Kê cúc, hay bức tranh “Gà thủ hùng” đã có thể cảm nhận được sự tài hoa của nghệ nhân Nguyễn Thể Thức. Theo sử sách kể lại, vào khoảng năm 1915, nghệ nhân Nguyễn Thể Thức đã tạo ra bức tranh mới để mừng đám cưới của con gái cụ Chánh Hoàn với anh Phán. Bức tranh đó là một gia đình gà gồm gà trống, gà mái và đàn con. Gà mái được bố trí theo đường xoắn ốc tạo ra sự dễ thương và nũng nịu. Gà trống được đặt trong một hình thang, tượng trưng cho vị trí chủ nhà và bảo vệ gà mái và đàn con. Bức tranh thể hiện một không khí hạnh phúc, ấm cúng trong một gia đình. Trên tranh còn có dòng chữ nôm “Lắm con nhiều cháu, giống cánh giống lông” – một lời chúc ý nghĩa! Các mẫu tranh này xuất phát từ câu phương ngôn “Con nhà tông không giống lông cũng giống cánh”.
Ngoài ra, con trâu cũng là một đề tài được các nghệ nhân Đông Hồ nhiều tâm huyết. Ví dụ, bức tranh cưỡi trâu thổi sáo thể hiện câu phương ngôn “Hà diệp cái thanh thanh” (Lọng lá sen xanh xanh). Tranh này tạo ra hình ảnh một cậu bé nằm ngửa trên lưng trâu thổi sáo, mang lại cảm giác nghe thấy tiếng sáo vang lên, cảm nhận được bầu trời trong xanh và cuộc sống thanh bình. Tranh cưỡi trâu thả diều thể hiện câu phương ngôn “Vũ thu phong nhất tướng” (Một hình ảnh gió thu múa). Trên tranh, một cậu bé cưỡi trâu thả diều… cảnh này thực sự thú vị. Một câu phương ngôn về trẻ chăn trâu có nội dung “Đầu đội nón mé như lộng che – Tay cầm cành tre như roi ngựa”. Thực tế rất khó có thể nằm trên lưng trâu và thả diều bằng nón mê như vậy, nhưng khi ngắm tranh ta vẫn cảm thấy thích thú. Trong bức tranh thả diều, còn có hai biến thể khác, một là chữ “Vũ thu phong nhất dực” (gió thu múa, một cánh) và một là chữ “Nhất tương phúc lộc điền” (một hạnh phúc của nhà nông) – cũng rất thú vị.
Kết luận
Tranh Đông Hồ là một nguồn kiến thức và là một di sản văn hóa quý giá của người Việt Nam. Những tác phẩm này không chỉ đa dạng với các chủ đề, mà còn thể hiện sự sáng tạo và sự tinh tế của những người làm tranh. Với những nét vẽ sắc nét, sự sử dụng màu sắc tự nhiên và chất liệu làm tranh từ thiên nhiên, tranh Đông Hồ tiếp tục thu hút du khách đến tham quan và trải nghiệm không gian văn hóa độc đáo của làng tranh Đông Hồ. Hãy ghé thăm làng tranh Đông Hồ Bắc Ninh để khám phá và trầm mình trong những tác phẩm nghệ thuật tuyệt vời này.
