Chim nhạn trong từ ngữ và văn chương cổ điển
Nếu bạn mở từ điển hoặc tìm kiếm trên Wikipedia tiếng Việt, bạn sẽ thấy hầu hết đều ghi chim nhạn là một loài chim thuộc họ Sẻ, có thể chung với chim én. Thậm chí, nhiều từ điển Anh-Việt cũng dịch con chim swallow là chim én hoặc chim nhạn.
Tuy nhiên, trong các tục ngữ, ca dao và thơ văn cổ, khi nhắc đến chim nhạn, chúng ta đề cập tới loài ngỗng thiên di – hay còn gọi là chim di trú. Từ “nhạn” được viết bằng chữ Hán 雁, và trong tiếng Trung và tiếng Nhật, nó đề cập đến con ngỗng trời. Điều này cũng được xác nhận bằng các từ điển Hoa-Anh và Nhật-Anh, khi chúng đều dịch “nhạn” là “wild goose” (bạn có thể sao chép chữ Hán này và tìm kiếm trên Google nếu chưa tin). Các từ điển tiếng Việt và Hán-Việt cũng định nghĩa “nhạn” là con ngỗng trời (“Đại Nam quấc âm tự vị” của Huình Tịnh Paulus Của ghi “Nhạn: Thứ chim giống con ngỗng”).
Theo một bài nghiên cứu của tác giả Lê Mạnh Chiến, các từ điển được biên soạn sau năm 1975, đặc biệt là các cuốn của GS Lê Khả Kế và GS Nguyễn Lân, đều ghi nhạn là én và dịch swallow (Anh) và hirondelle (Pháp) là chim nhạn. Từ đó, một số sách phân loại sinh học đã gán cho én cái tên nhạn và con ngỗng trời dần mất đi cái tên gốc của mình. Một lý do có thể gây nhầm lẫn là én và nhạn thường đi cùng nhau trong các tục ngữ, chỉ là lứa đôi xa cách: “én bắc nhạn nam” (quan họ Bắc Ninh), “cho én nhạn hiệp đôi” (Cao Văn Lầu), “Dạ cổ hoài lang”.
Chim nhạn trong thơ văn
Chim nhạn đã trở thành biểu tượng cho mùa thu trong thơ haiku của Nhật:
Đàn ngỗng bay qua
Đồng lúa trước nhà
Trông dường như xa
Theo một nghiên cứu của Lê Mạnh Chiến (2013), uy tín của từ điển Hán Việt của cố GS Nguyễn Lân đã giảm sau khi một số từ điển của ông bị các nhà nghiên cứu khác phê bình và chỉ ra nhiều lỗi sai. Tuy nhiên, vấn đề này ít được nhắc đến trên báo chí chính thống.
Không thể thay đổi một lỗi đã trở thành hệ thống như việc gọi én là nhạn. Nhưng ít nhất, chúng ta có thể luôn nhớ rằng chim nhạn gốc là con ngỗng trời.
Tham khảo:
- Bài nghiên cứu của Lê Mạnh Chiến, đăng trên Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 9 (107) . 2013
- Bài viết về cách gọi tên con chim “yến”, tức con én biển, cho yến sào.
Source: dnulib.edu.vn
