Sán dây lợn, còn được gọi là sán dây heo hoặc sán dải heo, là một loại ký sinh trùng sống trong ruột non của heo. Người bị nhiễm sán dây lợn thường không có triệu chứng cụ thể. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, sán có thể xâm nhập vào tim và não, gây ảnh hưởng đến sức khỏe và gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng.
Sán dây lợn là gì?
Sán dây lợn là một loại ký sinh trùng phổ biến ở những nơi có thói quen ăn thịt heo sống, chưa nấu chín, ăn rau sống không rửa kỹ, và không đảm bảo vệ sinh trong quá trình chăn nuôi và giết mổ heo. Vì vậy, nhiều quốc gia trên thế giới có tỷ lệ nhiễm bệnh cao do tập quán ăn uống và điều kiện vệ sinh kém. Ở Việt Nam, sán dây lợn cũng là một bệnh phổ biến, đặc biệt ở miền núi (Dnulib).
Đặc điểm hình thể
Sán trưởng thành
Sán trưởng thành có kích thước từ 2 – 4m (có thể dài lên đến 8m), với từ 300 – 1.000 đốt, bao gồm đầu, cổ và các đốt sán. Đầu nhỏ, hình cầu, có kích thước khoảng 1mm, và có 4 đĩa hút ở 4 góc.
Đầu có một chùy với hai hàng móc, mỗi hàng có từ 25-30 móc. Các đốt non nằm gần cổ và có chiều ngang rộng hơn chiều dài. Các đốt trưởng thành có chiều ngang bằng chiều dài và chứa cơ quan sinh dục đực và cái. Các đốt già có chiều dài gấp rưỡi chiều ngang. Mỗi đốt sán chứa từ 30.000 – 50.000 trứng và có lỗ sinh dục bên hông xen kẽ đều nhau.
Trứng
Trứng sán dây lợn có hình cầu, vỏ dày, có ấu trùng bên trong, đường kính khoảng 35 mcm, và có 3-6 đôi móc. Mỗi đốt sán già chứa từ 30.000 – 50.000 trứng. Lớp vỏ ngoài của trứng mỏng và sẽ bị vỡ khi ra ngoài, nhưng lớp vỏ bảo vệ trứng có kích thước dày hơn và có các khía ngang giống như một hình nan hoa.
Ấu trùng sán lợn
Ấu trùng sán lợn, còn được gọi là nang sán lợn (Cysticercus cellulosae), có màu trắng đục và kích thước 10 x 8mm. Đầu của ấu trùng có 4 đĩa hút và 2 vòng móc giống với đầu của sán trưởng thành. Hình dạng của nang sán lợn thay đổi tùy thuộc vào vị trí ký sinh: ở mô cơ có hình bầu dục giống hạt gạo, trong da có hình hạt đậu, trong não có hình cầu…
Đặc điểm sinh học
Sán dây lợn bám vào niêm mạc ruột non ở phần trên hỗng tràng (ruột non), nơi có chất dinh dưỡng dễ hấp thu và giúp chúng phát triển nhanh chóng. Chất dinh dưỡng như hydrat cacbon rất quan trọng cho sự phát triển của sán.
Người là vật chủ chính
Sán dây lợn trưởng thành thường sống trong phần trên ruột non của heo. Mỗi ngày, có từ 4-5 đốt sán già rụng đi và kích thích việc phóng thích trứng qua phân. Trứng sẽ được tiết ra ngoài qua phân, và đôi khi các đốt sán cũng có thể tự di chuyển qua hậu môn để ra khỏi cơ thể. Tuy nhiên, để hoàn thiện vòng đời của mình, sán dây lợn cần tìm một vật chủ để ký sinh vào.
Trứng và ấu trùng sán lợn phát tán trên cỏ, đất hoặc đồ vật trong những nơi xử lý phân heo không tốt. Nếu người vô tình nuốt trứng hoặc ấu trùng sán, chu trình phát triển của sán sẽ bắt đầu. Khi đó, người được xem là vật chủ chính, nơi mà sán dây lợn sống ở giai đoạn trưởng thành.
Sán dây lợn thường chỉ ký sinh 1 con trên một cơ thể người. Khi con sán thứ nhất ký sinh vào con người, cơ thể sẽ phản ứng để chống lại sự phát triển của sán thứ hai. Tuy nhiên, bội nhiễm có thể xảy ra khi người ăn một miếng thịt có chứa nhiều loại ấu trùng cùng một lúc. Sán trưởng thành sống trong cơ thể người từ 20-25 năm và có thể sống chung với các loại sán khác như sán dây bò hoặc sán dây chó.
Người là vật chủ phụ
Vật chủ phụ, còn được gọi là vật chủ trung gian, là nơi sán dây lợn tồn tại dưới dạng ấu trùng chưa trưởng thành. Người có thể trở thành vật chủ phụ khi nuốt trứng sán dây lợn từ thực phẩm hoặc rau quả sống chưa được rửa sạch. Ở trong dạ dày, dịch tiêu hoá sẽ giúp ấu trùng sán lợn thoát ra khỏi vỏ trứng và di chuyển khắp cơ thể, dừng lại và ký sinh tại một cơ quan nào đó trong cơ thể. Trong trường hợp này, ấu trùng không trưởng thành thành sán trưởng thành, mà tạo thành nang sán lợn ở trong người (cysticercus cellulosae).
Người vừa là vật chủ chính, vừa là vật chủ phụ
Người mắc bệnh sán dây lợn trưởng thành ký sinh ở ruột non và cũng có ấu trùng sán lợn trong các mô khác, do đó, người này được coi là vật chủ chính và vật chủ phụ đồng thời. Những trường hợp này thường có triệu chứng nặng và có khả năng gây nguy hiểm.
Phân loại bệnh sán dây lợn
1. Bệnh sán trưởng thành
Sán dây lợn bám vào niêm mạc ruột non ở phần trên ruột non và hấp thu chất dinh dưỡng từ cơ thể. Người bị nhiễm sán trưởng thành thường không có triệu chứng rõ ràng. Tùy thuộc vào cơ thể, một số người có thể cảm thấy hấp thu dinh dưỡng kém, đầy hơi, khó tiêu, buồn nôn, đau vùng thượng vị, đi ngoài mềm từng đợt, chán ăn, mất ngon mà ăn ít hoặc ngược lại, có thể đói cồn cào và ăn nhiều. Khi các đốt già của sán bắt đầu rụng và phát hiện trong phân, các triệu chứng lâm sàng thường giảm.
2. Bệnh do nang sán lợn
Nang sán lợn có thể xuất hiện ở bất kỳ vị trí nào trong cơ thể người. Tùy thuộc vào số lượng và vị trí của nang, người bệnh có thể có các triệu chứng lâm sàng khác nhau, và trong một số trường hợp nặng có thể gây tử vong. Ấu trùng sán thường ký sinh trong da dưới da, cơ bắp, tim, gan, phổi, não, mắt và các hốc trong vùng bụng.
Tuy nhiên, cơ thể thường tự bảo vệ và loại bỏ ấu trùng sán lợn, nên chỉ có một số trường hợp mới gây ra các triệu chứng lâm sàng. Bệnh nhân sán dây lợn thường có triệu chứng nhẹ nên ít người để ý, tuy nhiên có một số trường hợp được phát hiện qua xét nghiệm phân.
Một số trường hợp với ấu trùng sán lợn ký sinh có thể xuất hiện các triệu chứng như buồn nôn, nhức đầu từng cơn, tiêu chảy, giảm cân. Đôi khi có đau bụng, đau từ ruột non lan xuống ruột già khi sán di chuyển. Ở những người suy nhược thần kinh hoặc trẻ em, có thể xuất hiện các triệu chứng như co giật, thay đổi tính tình, rối loạn nhịp tim.
3. Ấu trùng lạc chỗ dưới da (Cutaneous Larva migrans)
Một số trường hợp bị nhiễm ấu trùng sán dây lợn trên da có thể gây ngứa, nổi sần, tạo thành các nốt dưới da có thể sờ thấy và di chuyển.
4. Ấu trùng lạc chỗ ở mô cơ
Ấu trùng sán lợn ký sinh trong cơ thể gây đau nhức cơ, tuy nhiên trường hợp này hiếm khi xảy ra.
5. Ấu trùng lạc chỗ ở não
Ấu trùng sán lợn ký sinh trong não là trường hợp rất nguy hiểm, có thể gây ra nhiều triệu chứng lâm sàng. Tùy thuộc vào vị trí và số lượng nang ấu trùng trong não, người bệnh có thể có các triệu chứng như u nang não, đau đầu, động kinh, suy giảm trí nhớ, rối loạn tâm thần, bạch cầu ái toan trong dịch não tủy, đột tử hoặc liệt do chèn ép dây thần kinh.
6. Ấu trùng lạc chỗ trong mắt
Người bệnh có ấu trùng sán lợn trong mắt sẽ xuất hiện những nốt mờ trắng tại hốc mắt và mi mắt. Nếu xuất hiện trong kết mạc, nhãn áp, thủy tinh thể, có thể gây rối loạn thị giác, giảm thị lực, tăng nhãn áp, đục thủy tinh thể, và gây mù lòa.
7. Ấu trùng lạc chỗ trong cơ tim
Ấu trùng sán lợn xuất hiện trong tim có thể gây các triệu chứng như tim đập nhanh, khó thở, và ngất xỉu.
Nguyên nhân gây bệnh sán dây lợn
Bệnh sán dây lợn thường có nguyên nhân do kiểm soát vệ sinh môi trường chăn nuôi và ăn uống không tốt, bao gồm:
- Ăn trực tiếp thực phẩm hoặc uống nước bị ô nhiễm bởi trứng sán dây từ phân người hoặc lợn nhiễm bệnh.
- Ăn thịt lợn tái, sống, chưa nấu chín, nem chua sống.
- Ăn rau sống chưa được rửa sạch, có chứa trứng ấu trùng sán dây lợn.
- Quản lý và sử dụng hố xí chưa đảm bảo vệ sinh.
- Nuôi lợn thả rông, không có sự kiểm soát và quản lý dịch bệnh.
- Không vệ sinh tay chân sạch sẽ sau khi tiếp xúc với môi trường có khả năng lây nhiễm như đất, chuồng lợn, hố xí.
Phương pháp chuẩn đoán bệnh sán dây lợn
- Xét nghiệm tìm trứng sán dây lợn trực tiếp từ phân (phương pháp Graham): Đây là kỹ thuật xét nghiệm nhanh, không đòi hỏi nhiều dụng cụ và hóa chất phức tạp. Phương pháp này tương tự với xét nghiệm tìm giun kim bằng cách dán một miếng băng keo lên rỉa hậu môn, sau đó gỡ ra và dán lên lam để quan sát trứng sán dưới kính hiển vi. Độ nhạy của xét nghiệm trực tiếp từ phân dao động từ 30% – 50%. Cần xét nghiệm ít nhất 3 mẫu phân liên tiếp trong 3 ngày liên tiếp để phát hiện trứng sán hoặc đốt sán.
- Xét nghiệm máu: Khi mắc bệnh, các chỉ số máu có thể cho thấy bạch cầu ái toan tính tăng nhẹ từ 11% – 12%, tỉ lệ này sẽ trở lại bình thường khi sán bắt đầu trưởng thành.
- X-quang: Phương pháp chẩn đoán hình ảnh X-quang có thể phát hiện được các nốt vôi hóa hình bầu dục hoặc hình ảnh thẳng của sán lợn. Nếu người bệnh bị nhiễm sán dây lợn, các nốt vôi hóa thường xuất hiện nhiều và theo chiều dọc với các sợi cơ.
- Chụp cắt lớp vi tính não (CT não): Trong trường hợp sán ký sinh trong não và gây ra các triệu chứng nghiêm trọng, các bác sĩ sẽ tiến hành chụp CT não để tìm các hình ảnh lớp cắt đặc hiệu. Nếu người bệnh có sán ký sinh, các lát cắt sẽ hiển thị các nang sán là những đốt có chấm mờ, có kích thước từ 3-10mm hoặc rải rác có hình dạng vôi hóa.
- Chẩn đoán huyết thanh học (ELISA): Chẩn đoán này giúp phát hiện kháng thể và kháng nguyên của ấu trùng sán dây lợn từ máu của người bệnh.
- Sinh thiết: Sinh thiết được sử dụng khi người bệnh có các triệu chứng sán dưới da hoặc trong cơ. Trong trường hợp nghi ngờ có sán dưới da hoặc trong cơ, các bác sĩ sẽ lấy mẫu từ vị trí nghi ngờ có trứng sán hoặc nang sán để tiến hành sinh thiết.
- Soi đáy mắt: Trong trường hợp người bệnh có triệu chứng nhức mắt, đau sau nhãn cầu, tăng nhãn áp hoặc giảm thị lực không lý do, các bác sĩ sẽ khám và soi đáy mắt để xác định bệnh.
Biến chứng
Đa phần cơ thể tự bảo vệ và đào thải ấu trùng, nên chỉ có một số trường hợp mới có triệu chứng. Tuy nhiên, ấu trùng sán lợn ký sinh trong não và tim là nguy hiểm nhất, có thể gây chèn ép vào các dây thần kinh, ảnh hưởng đến sức khỏe và để lại nhiều biến chứng nghiêm trọng.
Nếu ấu trùng sán lợn ký sinh trong não, người bệnh có thể bị đau đầu, liệt, động kinh hoặc hôn mê. Nang sán lợn trong tim có thể gây các triệu chứng như tim đập nhanh, khó thở và ngất xỉu. Nếu có sán lợn trong mắt, người bệnh có thể gặp triệu chứng rối loạn thị giác, giảm thị lực, tăng nhãn áp, mờ thủy tinh thể, và gây mù lòa.
Điều trị bệnh sán dây lợn
Thuốc xổ giun không tiêu diệt được sán dây lợn. Khi xuất hiện triệu chứng hoặc nghi ngờ mắc sán dây lợn, người bệnh nên đến bệnh viện hoặc chuyên khoa ký sinh trùng để được chẩn đoán chính xác và điều trị từ bác sĩ.
Để điều trị sán dây lợn trưởng thành, người bệnh có thể sử dụng một số loại thuốc như Niclosamid (Trédémine), hạt bí rợ tươi, Fugitène (cao hạt bí rợ), hoặc Praziquantel. Tuy nhiên, điều trị ấu trùng sán dây lợn đòi hỏi sử dụng đúng cách và đúng liều, và các thuốc điều trị ký sinh trùng có thể gây tác dụng phụ khi dùng trong thời gian dài. Người bệnh không nên tự mua thuốc và tự dùng mà phải có chỉ định từ bác sĩ.
Phòng ngừa bệnh sán dây lợn
Do sinh hoạt, thói quen ăn uống chưa đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm, nên các bệnh về sán dây lợn vẫn chiếm tỷ lệ cao tại Việt Nam. Để phòng tránh bệnh, cần thực hiện các biện pháp sau:
- Thực hiện đúng quy tắc “ăn chín, uống sôi”. Ăn các thực phẩm được nấu chín, không ăn thực phẩm từ heo sống như nem chua sống, thịt lợn tái, tiết canh… Ngoài ra, ăn các loại rau sống không đảm bảo vệ sinh cũng có nguy cơ mắc bệnh sán dây lợn.
- Sử dụng và quản lý hố xí hợp vệ sinh; những người có nghi ngờ nhiễm bệnh, có sán dây lợn trưởng thành trong ruột, cần nhận chữa trị và duy trì sinh hoạt hợp vệ sinh, không phóng ùn bừa bãi và tránh lây lan ra cộng đồng.
- Chăm sóc và quản lý lợn theo quy trình chăn nuôi và quản lý đúng cách, không thả rông. Quản lý các trang trại lợn theo tiêu chuẩn an toàn thực phẩm.
- Người tiêu dùng cần cẩn thận trước khi chế biến thực phẩm từ heo, tránh mua thịt heo không rõ nguồn gốc để tránh nguy cơ nhiễm bệnh.
Tại bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, chúng tôi sử dụng các thiết bị và máy móc hiện đại nhất thế giới để xét nghiệm ký sinh trùng nói chung và xét nghiệm sán dây lợn nói riêng. Chúng tôi có đội ngũ y bác sĩ giàu kinh nghiệm trong việc khám và điều trị các bệnh ký sinh trùng, giúp chẩn đoán và phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường trong cơ thể người bệnh.
Để được tư vấn chi tiết về các bệnh liên quan đến sán dây lợn hoặc ký sinh trùng, vui lòng liên hệ với:
Qua bài viết này, bạn đã hiểu rõ hơn về mức độ nguy hiểm của bệnh sán dây lợn. Ấu trùng có thể ký sinh từ những nơi mà bạn không ngờ tới, vì vậy, việc ăn chín và uống sôi cùng với việc giữ sạch sẽ cơ thể và môi trường xung quanh sẽ giúp bạn giảm thiểu rủi ro liên quan đến ấu trùng sán dây lợn.
Bởi dnulib.edu.vn
