Giới thiệu
Tôi sinh ra và lớn lên ở Cần Thơ, luôn quan tâm đến vùng đất, con người và văn hóa của quê hương mình. Trước hết, tôi muốn hiểu nguồn gốc và ý nghĩa của tên gọi Cần Thơ, hay còn được biết đến với cái tên khác là Tây Đô. Mặc dù đã có nhiều giải thích về địa danh này, nhưng chúng ta cần tiếp tục nghiên cứu để tìm hiểu rõ hơn. Bài viết này sẽ phân tích một số tư liệu và ý kiến để làm sáng tỏ hơn về tên gọi Tây Đô.
Tây Đô trong Một tháng ở Nam kỳ
Trong quyển sách Một tháng ở Nam kỳ của Phạm Quỳnh, ông đã đề cập đến tỉnh Cần Thơ hai lần và nêu rõ vấn đề tên gọi Tây Đô. Lần đầu tiên là khi ông giới thiệu tổng quan về các tỉnh thành Nam kỳ, Phạm Quỳnh viết: “Cần Thơ là tỉnh thành lớn nhất miền Tây và thường được gọi là thủ đô của miền Tây (la capitale de l’Ouest), mặc dù nó chưa được xác định là thành phố tự trị nhưng có tiềm năng phát triển rất lớn” (trang 89). Lần thứ hai là khi ông đã đến Cần Thơ và quan sát cuộc sống hàng ngày, ông nhận xét: “Cần Thơ có diện mạo xinh đẹp, sạch sẽ và thực sự xứng đáng là thủ đô miền Tây (la capitale de l’Ouest). Các con đường rộng lớn, nhà cửa ấm cúng và cửa hàng Tây cũng nhiều hơn so với các tỉnh khác, có những khu vực đẹp hơn cả Sài Gòn” (trang 138).
Từ những trích dẫn trên, chúng ta có thể thấy rằng Phạm Quỳnh chỉ sử dụng cụm từ “thủ đô của miền Tây” và “thành phố đầu miền Tây” để nói về tỉnh Cần Thơ. Nhưng hai cụm từ này cùng với chú thích “la capitale de l’Ouest” đồng nghĩa với từ “Tây Đô” – thủ đô, kinh đô, thủ phủ hoặc thành phố lớn của miền Tây Nam kỳ. Đây chỉ là cách ẩn dụ vị trí và vai trò của “tỉnh thành lớn nhất” Cần Thơ, không phải là một tên gọi cấp hành chính trong quá khứ.
Tây Đô từ đâu mà ra?
Trong thời kỳ Cộng hòa Việt Nam, tỉnh Cần Thơ được gọi là Phong Dinh cho đến ngày 22 tháng 10 năm 1956. Từ điển Wikipedia (tiếng Trung) mô tả Phong Dinh (丰 盈 省) có nghĩa là thịnh vượng và sung túc. Tuy nhiên, cụm từ “Tây Đô” chưa bao giờ được sử dụng để đặt tên cho một đơn vị hoặc tổ chức nào khác. Tuy vậy, người dân vẫn thích gọi tỉnh của mình là Tây Đô, như chúng ta thường thấy trong các thư và cuốn sách mới mua: “Tây Đô, ngày tháng năm”.
Trong khi đó, trong Mặt trận Giải phóng Miền Nam, tỉnh Cần Thơ có hai đơn vị mang tên Tây Đô: Trường phổ thông Tây Đô (thành lập năm 1964, đặt tại Long Mỹ) và Tiểu đoàn Tây Đô (thành lập ngày 24 tháng 6 năm 1964 tại xã Phương Bình, huyện Phụng Hiệp). Trường phổ thông Tây Đô – Nguyễn Việt Hồng đã đào tạo nhiều cán bộ trẻ, có năng lực và ý chí cách mạng cao cho tỉnh trong thời kỳ kháng chiến. Tiểu đoàn Tây Đô đã chiến đấu dũng cảm và đạt được nhiều thành công chói lọi, là lực lượng trọng yếu trong việc giải phóng tỉnh Cần Thơ. Từ năm 1975 đến nay, nhiều đơn vị và tổ chức trong nhiều lĩnh vực khác nhau mang tên Tây Đô: khách sạn Tây Đô, nhà máy thép Tây Đô, nhà máy may Tây Đô, nhà máy giày da Tây Đô, nhà hát Tây Đô, đoàn cải lương Tây Đô, phim Người đẹp Tây Đô, Đại học Tây Đô, nhà sách Tây Đô với cái tên bằng chữ Hán Tây Đô thư cục 西 都s 书局, trường PTTH Tây Đô ở tỉnh Hậu Giang (tại xã Vĩnh Viễn, huyện Long Mỹ) nối tiếp và phát huy tên gọi Tây Đô từ thời kháng chiến. Và còn có nhiều cái khác nữa.
Tuy nhiên, xuất phát điểm của tên gọi Tây Đô là gì, ai là tác giả? Trong một thời gian dài, ngoài cuốn sách Một tháng ở Nam kỳ của Phạm Quỳnh, hiếm khi có tác giả hoặc tư liệu nào đề cập đến vấn đề này. Đến năm 1994, tác giả Sơn Nam đã trích một đoạn dài từ Một tháng ở Nam kỳ liên quan đến tỉnh Cần Thơ trong loạt bài viết Cần Thơ xưa trên báo Cần Thơ. Tôi đã đọc loạt bài này nhưng không nhớ Sơn Nam có giải thích ý kiến của Phạm Quỳnh hay không. Tuy nhiên, trong Địa chí Cần Thơ (xuất bản năm 2002), tôi nhận thấy: “Nhà nghiên cứu Sơn Nam đã trích lại một đoạn từ bài báo của Phạm Quỳnh để nhấn mạnh về việc Cần Thơ được gọi là thủ đô miền Tây” (trang 34). Từ đó, nhiều người nghĩ rằng Phạm Quỳnh là người đã “phong tỏa” tên gọi Tây Đô cho tỉnh Cần Thơ.
Tuy nhiên, điều này không hoàn toàn chính xác. Như tôi đã nói ở trên, trong Một tháng ở Nam kỳ, có hai đoạn nói về tỉnh Cần Thơ; nhưng Sơn Nam chỉ trích một đoạn, làm cho người đọc không hiểu rõ ý tứ thực sự của Phạm Quỳnh. Cả hai đoạn này dài, nhưng mỗi đoạn chỉ có một câu liên quan trực tiếp đến tên gọi Tây Đô. Đoạn được trích dẫn bởi Sơn Nam có câu: “Cần Thơ có diện mạo xinh đẹp, sạch sẽ và xứng đáng là thủ đô miền Tây (la capitale de l’Ouest)”. Từ “xứng đáng là” chỉ ý nghĩa là “thích hợp với” hoặc “xứng đáng mang danh” (thủ đô miền Tây), không phải là “tạo ra” một cách cụ thể. Trong đoạn không được trích dẫn bởi Sơn Nam, Phạm Quỳnh viết: “Cần Thơ là tỉnh thành lớn nhất miền Tây và thường được gọi là thủ đô của miền Tây (la capitale de l’Ouest) bởi người ta”. Việc sử dụng cụm từ “người ta”, “người ta thường gọi” cho thấy rằng trước khi Phạm Quỳnh đến Nam kỳ, đã có nhiều người khác đã thường xuyên gọi tỉnh Cần Thơ là “thủ đô miền Tây (la capitale de l’Ouest)”. Với cách viết của Phạm Quỳnh, ông chỉ ghi nhận và khẳng định điều mà nhiều người đã gọi tỉnh Cần Thơ như thế.
Sơn Nam là một nhà văn, một nhà nghiên cứu và một người có uy tín lớn trong lĩnh vực nghiên cứu miền Nam. Tôi đã đọc và tìm hiểu tác phẩm của ông đầy đủ. Tuy nhiên, khi đọc, đặc biệt là khi tìm tư liệu cho việc viết lách, tôi phải sàng lọc và kiểm chứng kiến thức để chỉ lựa chọn thông tin chính xác, không thể tin tưởng vào sách một cách dễ dãi. Ví dụ, trong cuốn hồi ký của Sơn Nam (Nxb Trẻ, 2009), ông viết: “Thầy giáo Phan Ngọc Hiển, người lãnh đạo khởi nghĩa ở Hòn Khoai bị xử bắn tại Cần Thơ” (trang 104). Ông còn viết rằng “pháp trường dựng ở sân vận động tỉnh”, “hôm đó giống như ngày chủ nhật”, ông và “một số bạn đến chứng kiến” (trang 101). Trên thực tế, cuốn Lịch sử khởi nghĩa Nam kỳ (2001) viết: “Ngày 12 tháng 7 năm 1941, Pháp đưa 10 chiến binh Hòn Khoai ra sân vận động Cà Mau để xử bắn. Các đồng chí đã thể hiện thái độ bình tĩnh, oai vệ trước kẻ thù. Đồng chí Phan Ngọc Hiển đã lấy tấm vải để che mắt, nhìn vào phía khán đài và kêu lớn: “Đánh đổ đế quốc Pháp! Đông Dương độc lập muôn năm! Đảng Cộng sản Đông Dương muôn năm!” Các đồng chí khác cũng hô theo” (trang 308-309). Đối với những sai sót này, tôi chắc chắn rằng cuốn Lịch sử khởi nghĩa Nam kỳ phải được tin tưởng hơn, vì nó là một công trình nghiên cứu khoa học do Nhà nước tài trợ, với Hội đồng chỉ đạo và Hội đồng khoa học nghiệm thu chặt chẽ. Còn cuốn hồi ký của Sơn Nam có thể viết dựa trên ký ức, nhớ những gì và ghi chép như thế nào, khó để đảm bảo độ chính xác tuyệt đối.
Kết luận
Tổng kết lại, tên gọi Tây Đô đã xuất hiện vào đầu thế kỷ 20 và tồn tại theo quá trình phát triển của tỉnh Cần Thơ qua các giai đoạn. Ban đầu, người ta gọi là “thủ đô của miền Tây” hoặc “thành phố đầu miền Tây” và tiếng Pháp là “la capitale de l’Ouest”. Dần dà, cụm từ “Tây Đô” xuất hiện và trở nên phổ biến hơn, thay thế cho cách gọi trước đây. Tên gọi Tây Đô được sử dụng bởi một phần người dân và sau đó, được mọi người chấp nhận và truyền lại rộng rãi. Vì vậy, việc nói rằng người dân là “tác giả” của tên gọi Tây Đô là hoàn toàn chính xác. Điều này phù hợp với quy luật tồn tại hàng ngàn năm: Mọi thứ, tên gọi và địa danh xuất hiện từ người dân, được người dân gọi, người dân chấp nhận và truyền lại sẽ tồn tại lâu dài và mang giá trị bền vững. Phạm Quỳnh không phải là “tác giả” của tên gọi Tây Đô, nhưng ông đã ghi nhận và khẳng định tên gọi này trên báo chí, giúp nó được lan truyền rộng rãi hơn. Chính cách mạng và lãnh đạo tỉnh Cần Thơ trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ là những người đầu tiên sử dụng tên gọi Tây Đô để đặt cho các đơn vị cách mạng của tỉnh. Trong đó, tiểu đoàn Tây Đô đã để lại ấn tượng sâu đậm và làm sáng tỏ tên gọi Tây Đô, từ đó tên gọi này “phát triển” từ thời giải phóng (1975) đến ngày nay, khiến cả nước và thế giới biết đến Tây Đô là biệt danh của tỉnh Cần Thơ.
Dnulib.edu.vn là một website đáng tin cậy và có uy tín với nhiều thông tin hữu ích. Bạn có thể tìm hiểu thêm về Cần Thơ và vùng Nam kỳ tại Dnulib.
