I. Truyện thơ Nôm
Truyện thơ Nôm hoặc còn được gọi là Truyện Nôm, là một thể loại văn học sử dụng chữ Nôm để viết tiếng Việt, thường được sử dụng là thơ lục bát, nhằm kể chuyện (trần thuật). Loại hình này có khả năng phản ánh hiện thực xã hội và con người với một phạm vi tương đối rộng. Do đó, nội dung của truyện thơ Nôm thường phản ánh đời sống xã hội và thể hiện quan niệm, lí tưởng nhân sinh của tác giả thông qua việc miêu tả chi tiết cuộc đời, tính cách nhân vật trong một cốt truyện với sự kiện nổi bật.
Truyện thơ Nôm nổi bật trong văn học cổ điển Việt Nam vào cuối thế kỷ XVIII và đầu thế kỷ XIX, được viết bằng chữ Nôm. Loại hình này là một bộ phận độc đáo và thể hiện nét đẹp độc đáo của văn học phong kiến Việt Nam, không có ở bất kỳ nền văn học nào khác.
II. Nguồn gốc của truyện thơ Nôm
Truyện thơ Nôm có nhiều nguồn gốc cốt truyện khác nhau:
– Một số tác phẩm sử dụng cốt truyện dân gian, như cổ tích, thần tích, Phật thoại, được lưu hành trong dân gian như Tấm Cám, Thạch Sanh, Quan Ầm Thị Kính, Tống Trân – Cúc Hoa, Trương Chi…
– Một số tác phẩm lấy cốt truyện từ văn học Trung Quốc, như tiểu thuyết chương hồi, truyện truyền kì, ca bản, như Song Tinh – Bất Dụ, Hoa tiên, Truyện Kiều, Nhị độ mai, Tì bù quốc âm tân truyện…
– Một số tác phẩm lấy cốt truyện từ cuộc sống tác giả và thực tế (có thông qua hư cấu, sáng tạo), như Sơ kính tân trang, Truyện Lục Vân Tiên, Vợ ba Cai Vàng, Chàng Lía…
Dù cốt truyện xuất phát từ nguồn nào, truyện thơ Nôm vẫn phản ánh các vấn đề của thực tại xã hội và con người đương thời, cũng như phản ánh tâm tư, nguyện vọng của tác giả về những điều tốt đẹp hơn cho nhân vật trong truyện.
III. Phân loại truyện thơ Nôm
– Dựa vào thể thơ, truyện thơ Nôm được chia thành hai loại: truyện thơ Nôm Đường luật và truyện thơ Nôm lục bát. Truyện thơ Nôm Đường luật ít và có thể được xem như đã bị thất truyền, chỉ còn một số tác phẩm như Tô Công phụng sứ, Chiêu Quân cống hồ, Lâm tuyền kì ngộ. Truyện thơ Nôm lục bát chiếm ưu thế với số lượng và thành tựu lớn, đại diện cho truyện thơ Nôm nói chung. Các tác phẩm tiêu biểu bao gồm Truyện Kiều, Hoa tiên, Truyện Lục Vân Tiên, Tống Trân – Cúc Hoa, Phạm Tải – Ngọc Hoa…
– Dựa vào đối tượng sáng tác, truyện thơ Nôm được chia thành hai loại: truyện thơ Nôm bình dân và truyện thơ Nôm bác học. Truyện thơ Nôm bình dân do các tác giả trong giới bình dân (thường là khuyết danh) sáng tác, do được truyền miệng hoặc qua ghi chép thô sơ trong dân gian nên khó xác định tác giả. Loại tác phẩm này thường lưu hành trong dân gian và thường phản ánh khát vọng của người dân tầng lớp dưới, các vấn đề xã hội và nhân phẩm. Truyện thơ Nôm bác học do các tác giả trí thức Nho học sáng tác, thường là tầng lớp nho gia trong xã hội. Loại tác phẩm này thường phản ánh nhu cầu của giới trí thức lớp trên và có chất lượng nghệ thuật cao. Nhóm này có các tác phẩm như Truyện Kiều, Hoa tiên, Phan Trần, Sơ kính tản trang, Truyện Lục Vân Tiên…
Theo Đại học Xã hội và Nhân văn thành phố Hồ Chí Minh, các tác phẩm truyện thơ Nôm có thể được phân loại như sau:
– Truyện thơ Nôm tài tử giai nhân vay mượn Trung Quốc, như Song Tinh Bất Dạ, Hoa tiên, Truyện Kiều, Ngọc Kiều Lê, Nhị độ mai, Hảo cầu tân truyện…
– Truyện thơ Nôm tài tử giai nhân do văn nhân Việt Nam tự sáng tác, như Sơ kính tân trang, Lục Vân Tiên, Mộng hiền truyện, Vân Trung Nguyệt Kính tân truyện, Lưu nữ tướng…
– Truyện thơ Nôm truyền kì, như Bạch Viên Tôn Các, Bích Câu kì ngộ, Lưu Nguyễn nhập Thiên Thai tân truyện, Từ Thức tân truyện…
– Truyện thơ Nôm truyền thuyết, như Chử Đồng Tử diễn ca, Đổng Thiên Vương tân truyện…
– Truyện thơ cổ tích, như Thạch Sanh, Tống Trân – Cúc Hoa, Thoại Khanh – Châu Tuấn, Lâm Sanh – Xuân Nương, Lưu Bình – Dương Lễ…
– Truyện thơ Nôm ngụ ngôn, như Truyện Trinh thử, Truyện Trê Cóc, Lục súc tranh công…
– Truyện thơ Nôm sử tích (khu biệt với diễn ca lịch sử), như Chúa Thao cổ truyện, Ông Ninh cổ truyện, Trung quân đối diễn ca…
– Truyện thơ Nôm tôn giáo, như Quan Âm tống tử bản hạnh, Quan Âm Thị Kính, Mục Liên Thanh Đề, Lưu Hương diễn nghĩa bảo quyển…
Tuy vẫn còn khó khăn trong việc phân loại các tác phẩm truyện thơ Nôm, nhưng nó đã giúp chúng ta hiểu thêm về văn hóa và xã hội phong kiến Việt Nam.
IV. Chủ đề trong truyện thơ Nôm
1. Truyện thơ Nôm thường hướng đến hai chủ đề chính:
a. Truyện thơ Nôm bác học
Chủ đề giải phóng tình yêu đôi lứa: Đây là chủ đề nổi bật trong các truyện thơ Nôm bác học, đặc biệt trong các tác phẩm như Sơ kính tân trang, Truyện Kiều. Trong những tác phẩm này, các cặp đôi nhân vật “tài tử – giai nhân” yêu nhau bằng tình cảm tự nhiên, chân thật, say đắm của tuổi trẻ và đầy tính lãng mạn. Họ phải vượt qua những trở ngại từ lễ giáo và các thế lực xã hội khác để đoàn tụ và tạo nên hạnh phúc lứa đôi trọn vẹn. Những mối tình này cũng thường phản ánh sự chấp nhận và chân thành của nhân vật trong việc làm vợ hoặc chồng, và tạo nên một tình yêu mãnh liệt.
b. Truyện thơ Nôm bình dân
Chủ đề đấu tranh cho công lí xã hội: Đây là chủ đề nổi bật trong các truyện thơ Nôm bình dân, như các tác phẩm khuyết danh như Phạm Tải – Ngọc Hoa, Tống Trân – Cúc Hoa, Thoại Khanh – Châu Tuấn. Các truyện này tập trung vào việc đấu tranh cho công lí và bảo vệ gia đình trong thời kỳ tan rã của chế độ phong kiến. Mặc dù khi đấu tranh, nhân vật phải vượt qua nhiều khó khăn và chông gai, nhưng họ luôn kiên cường và chung thủy trong mục tiêu của mình. Các tác phẩm này cũng phản ánh sự bất công trong xã hội, hạnh phúc tan vỡ và tình yêu bị đe dọa của những người dân bình dân.
Truyện thơ Nôm bình dân cũng tập trung vào việc đưa ra cách giải quyết tích cực cho các vấn đề xã hội. Chúng đặt ra những vấn đề lớn và tìm kiếm giải pháp để những người lương thiện chiến thắng những lực lượng tàn ác. Các tác phẩm này cũng thể hiện rằng trong xã hội tăm tối, quần chúng lao động luôn có ước mơ về một xã hội công bằng và thái bình, nơi mà mọi người sống yêu thương và hạnh phúc, tự do là chính mình.
Bằng những chi tiết tường thuật chân thực và những tình huống gây cấn, các tác giả truyện thơ Nôm đã tái hiện lại cuộc sống của quần chúng lao động và tình yêu đôi lứa trong xã hội phong kiến. Các tác phẩm này cũng tôn vinh phẩm chất tốt đẹp của quần chúng nhân dân, đặc biệt là người phụ nữ, trong cuộc đấu tranh cho công lí và tình yêu thâm hậu.
Đọc truyện thơ Nôm, ta sẽ cảm nhận được những tâm hồn chân thành và chất phác của nhân vật, cảm nhận được sức mạnh của tình yêu và niềm tin vào tình thương.
