Mâu thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng là hai loại mâu thuẫn đặc trưng chỉ có trong xã hội loài người, đặc biệt là trong các xã hội có sự tồn tại của giai cấp và mâu thuẫn giai cấp. Với tính chất là mâu thuẫn xã hội, mâu thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng có các đặc điểm cơ bản của mâu thuẫn xã hội. Mâu thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng là mâu thuẫn giữa con người, nên không chỉ có những yếu tố khách quan thuần tuý, mà còn chứa đựng yếu tố chủ quan; việc giải quyết mâu thuẫn được thực hiện thông qua hoạt động ý thức của con người, nên có sự can thiệp mạnh mẽ của yếu tố chủ quan; biểu hiện chủ yếu của mâu thuẫn là mâu thuẫn về lợi ích, trong đó lợi ích vật chất có vai trò quyết định, nên lợi ích là mắt xích quan trọng nhất trong việc giải quyết mâu thuẫn; và do thường được biểu lộ qua các lực lượng trung gian, nên việc nhận thức và giải quyết mâu thuẫn thường gặp nhiều khó khăn, phức tạp.
Hiện nay, có nhiều ý kiến khác nhau trong việc nhận thức và giải quyết mâu thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng trong thực tế. Trong bài viết này, chúng tôi xin góp thêm ý kiến và phân tích để làm rõ quan điểm Mác-Lênin về hai loại mâu thuẫn này và về việc chọn phương pháp giải quyết mâu thuẫn xã hội ở nước ta hiện nay.
Về định nghĩa mâu thuẫn
Mâu thuẫn không đối kháng là mâu thuẫn giữa những lực lượng xã hội, khuynh hướng xã hội có lợi ích cơ bản chung, chỉ đối lập về lợi ích không cơ bản, cục bộ, tạm thời. Mâu thuẫn đối kháng vẫn còn có nhiều ý kiến khác nhau. Theo Mác-Lênin, mâu thuẫn đối kháng là mâu thuẫn giữa các giai cấp, các tập đoàn người, các xu hướng xã hội có lợi ích cơ bản đối lập nhau. Hiểu theo định nghĩa này, mâu thuẫn đối kháng là sự đối lập giữa các giai cấp, tập đoàn người, xu hướng xã hội có lợi ích cơ bản đối lập nhau. Đây là một cách hiểu giúp “mềm hoá” khái niệm mâu thuẫn.
Về căn cứ để phân biệt mâu thuẫn
Có nhiều quan điểm khác nhau về vấn đề này. Một số cho rằng căn cứ để phân biệt mâu thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng là “lợi ích không thể điều hoà” của các giai cấp, tập đoàn, lực lượng xã hội đối địch. Tuy nhiên, cách hiểu này gặp khó khăn trong việc xác định tiêu chuẩn phân biệt lợi ích cơ bản và lợi ích không cơ bản. Vì hoạt động của con người là hoạt động có ý thức, chính ý thức giúp con người có thể điều hoà được lợi ích của nhau để cùng tồn tại và phát triển. Do đó, một tiêu chuẩn để phân biệt mâu thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng là có hay không có tính chất bạo lực trong quan hệ giữa con người và con người.
Về nguồn gốc của mâu thuẫn
Nhìn chung, các ý kiến thống nhất rằng nguồn gốc của mâu thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng là sự đối lập về lợi ích, nhưng ở các mức độ và tính chất khác nhau. Mâu thuẫn đối kháng có nguồn gốc từ sở hữu tư nhân đối với tư liệu sản xuất. Tuy nhiên, mâu thuẫn đối kháng không chỉ có nguồn gốc từ sở hữu tư nhân đối với tư liệu sản xuất mà còn từ những nguyên nhân khác như sự thiếu thốn, sự “không đủ ăn”, “cung không đủ cầu” và từ ý thức con người. Do đó, nguồn gốc của mâu thuẫn đối kháng là cả nguyên nhân khách quan và chủ quan.
Về hình thức biểu hiện của mâu thuẫn
Hầu hết các quan điểm đều cho rằng mâu thuẫn đối kháng là mâu thuẫn giữa giai cấp bóc lột và giai cấp bị bóc lột. Tuy nhiên, trên thực tế, mâu thuẫn đối kháng có thể là giữa các nước đế quốc với nhau, và có những thời điểm hai giai cấp bóc lột và bị bóc lột lại cùng hợp tác với nhau để chống lại một giai cấp khác hoặc chống kẻ thù từ bên ngoài. Mâu thuẫn không đối kháng có thể xuất hiện trong quan hệ giữa các nhóm, cộng đồng trong xã hội. Vì vậy, quan điểm cứng nhắc về mâu thuẫn đối kháng là không thích hợp trong thực tế hiện nay.
Về tính chất và phương pháp giải quyết mâu thuẫn
Hầu hết các quan điểm đều cho rằng mâu thuẫn đối kháng có xu hướng và tính chất ngày càng gay gắt và thường được giải quyết bằng phương pháp bạo lực. Mâu thuẫn không đối kháng có xu hướng và tính chất ngày càng đi đến thống nhất các mặt đối lập và thường được giải quyết bằng phương pháp giáo dục, thuyết phục. Tuy nhiên, trong thực tế, mâu thuẫn đối kháng cũng có thể được giải quyết bằng các phương pháp khác như đấu tranh nghị trường, hợp pháp. Mâu thuẫn không đối kháng có thể được giải quyết bằng cách cải tạo từng bước và điều chỉnh các điều kiện kinh tế, xã hội gây ra mâu thuẫn.
Về sự chuyển hoá mâu thuẫn
Có nhiều quan điểm khác nhau về vấn đề này. Một số cho rằng không có sự chuyển hoá mâu thuẫn đối kháng thành mâu thuẫn không đối kháng và ngược lại. Tuy nhiên, cũng có quan điểm cho rằng có sự chuyển hoá giữa hai loại mâu thuẫn này. Có những trường hợp mâu thuẫn không đối kháng có thể trở nên gay gắt, sâu sắc và có những nét của mâu thuẫn đối kháng khi có sự sai lầm về chính sách hoặc các hoạt động thực tiễn. Mâu thuẫn nội bộ cũng có thể chuyển hoá thành mâu thuẫn đối kháng nếu không được giải quyết kịp thời và thích hợp. Ngược lại, có những mâu thuẫn đối kháng vẫn có thể được giải quyết bằng con đường ngoại giao, trên bàn thương lượng. Vì vậy, cần phải lựa chọn phương pháp giải quyết phù hợp đối với từng loại mâu thuẫn để đảm bảo việc giải quyết là nguồn gốc của sự phát triển.
Trên thực tế, Việt Nam đang đối mặt với nhiều mâu thuẫn xã hội trong quá trình phát triển. Việc giải quyết mâu thuẫn này là quan trọng để đảm bảo sự phát triển của đất nước. Chúng ta cần phải nhận thức rõ về các nguyên tắc nhận thức và giải quyết mâu thuẫn để lựa chọn phương pháp giải quyết thích hợp và đạt hiệu quả.
