Giới thiệu về thầu dầu tía
Thầu dầu tía, còn được gọi là đu đủ tía (Ricinus communis), là một loại cây thuộc họ Đại kích (Euphorbiaceae) và là loài duy nhất trong chi Ricinus cũng như phân tông Ricininae.
Xuất xứ và phân bố
Thầu dầu tía có nguồn gốc từ vùng Đông Phi, nhưng hiện nay đã phổ biến trên toàn thế giới. Thầu dầu tía rất thích nghi với môi trường sống mới và có thể được tìm thấy ở những vùng đất bỏ hoang, gần đường sắt. Ngoài ra, cây cũng được trồng nhiều để làm cảnh trong công viên và các khu vực công cộng khác.
Lịch sử và sử dụng
Hạt thầu dầu tía đã được tìm thấy trong các ngôi mộ của người Ai Cập cổ đại từ khoảng 4000 TCN. Herodotus và các nhà du hành người Hy Lạp cổ đại đã đề cập đến việc sử dụng dầu từ hạt thầu dầu tía để thắp sáng và xức lên cơ thể.
Ở Ấn Độ, việc sử dụng dầu từ hạt thầu dầu tía đã được ghi nhận trong một số tư liệu y học cổ đại từ khoảng năm 2000 TCN, như một loại thuốc nhuận tràng. Hạt thầu dầu tía và dầu từ nó cũng được sử dụng rộng rãi tại Trung Quốc trong nhiều thế kỷ, chủ yếu trong việc kê đơn thuốc để uống hoặc sử dụng trong băng bó.
Đặc điểm thực vật trong vườn ươm
Cây thầu dầu tía có kích thước nhỏ và yếu đuối, nhưng có thể cao tới 4 – 5m. Vỏ thân cây có màu sắc khác nhau tùy loài, các cành non có phấn trắng. Lá của cây lớn, mọc đơn lẻ và có cuống dài. Phiến lá có hình dạng giống chân vịt, có 5 – 7 – 9 hoặc đôi khi lên tới 11 thùy, cắt sâu. Mép lá có răng cưa không đều. Cặp lá kèm hai bên sẽ hợp lại thành túi màng và sẽ rụng sớm. Hoa thầu dầu tía có thể nở ở đầu hoặc nách lá, mọc thành chùm nhỏ với nhiều hoa. Xim dưới chỉ có hoa đực, trong khi hoa cái nằm ở xim trên, có nhiều lá bắc bao quanh.
Quả của cây có màu xanh hoặc tím nhạt, có vỏ dài 2 – 3cm và rộng 2cm. Trên mặt của quả có nhiều gai mềm, đầu quả tròn và có 3 vết lõm chia thành 3 ngăn. Hạt thầu dầu tía có hình dạng hình trứng, hơi phẳng, dài 8mm, rộng 6mm, có mạng lớn (được gọi là áo hạt của noãn khổng). Bề mặt của hạt mịn, có màu nâu xám, có vân đỏ hoặc nâu đen.
Mùa thu hoạch hạt thường diễn ra vào tháng 4 – 5, nhưng chủ yếu là nhằm ép dầu cho công nghiệp. Việc sử dụng lá cây có thể được thực hiện quanh năm, và chỉ cần sử dụng lá tươi.
Các thành phần và tác dụng của thầu dầu tía
Trong hạt thầu dầu tía chứa khoảng 40 – 50% dầu, 25% chất anbuminoit, một chất có tinh thể và nitơ (rixiđin). Ngoài ra, còn chứa axit malic, đường muối, xenluloza, rixin và rixinin, các men trong đó có lipaza.
Dầu thầu dầu tía có dạng lỏng nhớt, trong, không màu hoặc có màu vàng nhạt, mùi vị nhạt và có thể gây buồn nôn. Tỷ trọng của dầu ở 15oC là 0,950 – 0,970 độ nhớt Engle 18,8 (đối với dầu ép) hoặc 17,4 – 13,3 (đối với dầu chiết bằng dung môi). Thành phần của dầu ngoài các glycerit chung như stearin, panmitin, còn có một glycerit đặc biệt là rixinolein (sau khi xà phòng hóa sẽ tạo thành axit rixinoleic), một ít axit isorixioleic và axit dioxystearic.
Trong hạt thầu dầu tía còn chứa một chất độc gọi là rixin, tỷ lệ là 3-5% của hạt. Khi ép dầu từ hạt, chất này tách ra và không tạo thành một thành phần trong dầu. Rixin có thể được chiết xuất bằng nước muối và kết tủa bằng amon sunfat, nhưng không tan trong dầu.
Dầu thầu dầu tía có tác dụng nhẹ nhàng và chắc chắn. Khi uống vào lúc đói với liều lượng 10 – 30g, dầu sẽ gây ra hiện tượng đi ỉa nhiều mà không gây đau bụng. Với liều lượng 30 – 50g, hiện tượng đi ỉa sẽ kéo dài từ 5 – 6 giờ. Dầu này không gây ra hiện tượng tác dụng phụ nào trong ruột. Một số nghiên cứu cho thấy dầu thầu dầu tía có tác dụng lên ruột non và ruột già, giúp giảm táo bón, đặc biệt tốt cho phụ nữ có thai. Tuy nhiên, việc sử dụng dầu thầu dầu tía trong thời gian dài có thể gây chán ăn, lưỡi trắng và có thể gây sốt. Nguyên nhân của hiện tượng này có thể là do dầu không được tiêu hóa, và không gây tổn thương nào cho niêm mạc ruột.
Tác dụng của dầu thầu dầu tía có thể là do axit rixinoleic giải phóng bên trong ruột, tác dụng lên ruột non.
Chất rixin là một chất độc. Ở mức liều 0,002mg cho mỗi kg cân nặng, nó đã gây tử vong cho một con thỏ. Tác dụng độc của nó tương tự như vi khuẩn. Rixin có thể gây miễn dịch, trong đó súc vật ăn với liều nhỏ nhiều lần và sau đó có thể ăn với liều cao mà không gây chết.
Rixin bị phân hủy bởi nhiệt độ cao, nên có thể cho lợn ăn hạt thầu dầu đã được hấp nóng ở 115oC trong 1 tiếng rưỡi mà không gây hiện tượng ngộ độc. Tuy nhiên, nếu không bị phá hủy, rixin có độc tính rất cao. Với liều lượng 3g hạt thầu dầu khô đã đủ gây tử vong cho một con bê non nặng 100kg. Chỉ cần tiêm 0,03mg cho mỗi kg cân nặng của chó cũng đủ gây tử vong. Liều độc đối với một con chuột nặng 500g là 6 phần triệu gram, tức là rixin độc gấp 7 lần aconitin – một chất độc rất mạnh có trong hoa alo (Aconitum). Đối với người, liều độc là 3mg tiêm dưới da, 180mg uống, một hạt đủ gây nôn mửa, 3 – 4 hạt đủ làm trẻ em chết, và 14 – 15 hạt có thể gây tử vong ở người lớn. Đặc biệt, tiêm chất rixin đun lâu có thể gây nhiễm độc. Vì vậy, cần chú ý đến việc xử lý thích hợp và tránh tiếp xúc với chất rixin.
Chất rixinin không có tài liệu về tác dụng dược lý.
Ứng dụng của thầu dầu tía trong điều trị bệnh
Hạt thầu dầu tía có vị ngọt, cay, tính bình và có độc. Công dụng của hạt thầu dầu tía là tiêu thũng và bài nhiệt. Dầu thầu dầu tía có tác dụng nhuận tràng và thông tiện. Lá cây có vị ngọt, cay, tính bình, ít độc và giúp tiêu thũng và chống ngứa. Rễ cây có vị nhạt, hơi cay, tính bình và có tác dụng khư phong hoạt huyết, giảm đau và trấn tĩnh.
Cách sử dụng thầu dầu tía trong điều trị một số bệnh:
-
Sẩy tử cung và trực tràng: Có thể sử dụng hạt thầu dầu tía giã ra và đắp lên vùng đầu.
-
Đẻ khó, sót nhau: Dùng hạt thầu dầu tía (khoảng 14 hạt) giã nát và đắp vào lòng bàn chân. Nếu đẻ xong hoặc sót đã ra thì cần loại bỏ thuốc và rửa sạch.
-
Liệt thần kinh mặt: Giã hạt thầu dầu tía và đắp lên phía đối diện.
-
Chữa bệnh trĩ:
-
Cách 1: Sử dụng lá cây thầu dầu tía để chữa bệnh trĩ.
- Lấy lá cây thầu dầu tía đã rửa sạch, đun cho đến khi nước đặc, nguội và dùng để rửa hậu môn.
- Hoặc kết hợp dùng lá thầu dầu tía và lá vông:
- Chuẩn bị lá thầu dầu tía và lá vông (cả lá và thân). Rửa sạch và đun, sử dụng nước ngâm như cách trên.
- Dùng lá thầu dầu tía và lá vông theo tỉ lệ 1:1, giã nát và dùng miếng vải sạch để bọc lại, đắp lên hậu môn trong khoảng 5 phút, sau đó lau sạch. Thực hiện mỗi ngày, sau khoảng 1 tuần bạn sẽ thấy triệu chứng bệnh trĩ giảm đi đáng kể.
-
Cách 2: Cách chữa bệnh trĩ bằng hạt thầu dầu tía.
- Lấy 9 hạt thầu dầu tía và 9 con nhện nước.
- Giã nát hai thành phần này với nhau, xào với dấm thanh để làm nóng.
- Sau đó dùng miếng vải sạch bọc lại và đắp lên huyệt Bách hội ở giữa đỉnh đầu. Cần lưu ý rằng, nếu búi trĩ bắt đầu rút lên, bạn nên gỡ bỏ thuốc để tránh nguy hiểm.
Trồng cây thầu dầu tía với hiệu quả kinh tế cao
Hiện nay, các tỉnh vùng Tây Nguyên như Gia Lai, Đắk Lắk và đặc biệt là Đắk Nông đã phát triển hơn 3.000 ha cây thầu dầu tía trong các vùng dân tộc thiểu số. Sau 4 năm trồng, cây thầu dầu tía đã cho thấy dấu hiệu tăng trưởng nhanh và ổn định với năng suất từ 7 – 8 tấn hạt/ha (tùy thuộc vào từng vùng đất). Tuổi thọ của cây trên 40 năm, không chỉ giúp phủ xanh đất trống mà còn góp phần vào giá trị kinh tế tại các vùng dân cư nghèo khó.
Tham khảo thêm
Thông tin chi tiết về thầu dầu tía và các sản phẩm cây có thể được tìm hiểu tại Dnulib.
