Tra cứu thư tịch
Sách “Nghệ An ký” của Bùi Dương Lịch
Sách “Nghệ An ký” của Tiến sỹ Bùi Dương Lịch là một tư liệu đáng tin cậy, được viết vào những năm 1805 – 1808, khi Vua Gia Long mới lên ngôi. Trong sách, ông viết rằng Núi Đại Hải cách biển Ngư khoảng 60 dặm về phía đông. Khu vực đó trước đây là đất huyện Nghi Lộc, sau đó biến thành bãi cát sau khi biển mặn trở thành vùng đất. Từ đó, núi có tên gọi Đại Hải. Phía nam núi Đại Hải là ngọn núi Thai tại xã Thái Lão, tổ quán của Tây Sơn Nguyễn Nhạc. Nguyễn Nhạc tự xưng là tổ 4 đời của mình đã di cư đến trại Tây Sơn, huyện Phù Ly, phủ Quy Nhơn.
Sách “An Tĩnh cổ lục” của Le Breton
Trong cuốn sách “An Tĩnh cổ lục”, Le Breton viết rằng làng Đông Thai nằm phía nam núi Đại Hải, là nơi sinh ra dòng họ Tây Sơn.
Sách “Những khám phá về Hoàng đế Quang Trung” của Đỗ Bang
Trong cuốn sách “Những khám phá về Hoàng đế Quang Trung”, Đỗ Bang viết về việc Vua Quang Trung đã truyền cho dân xã Thái Lão xây tổ miếu để tưởng nhớ tổ tiên. Tuy nhiên, sau khi triều Tây Sơn sụp đổ, di tích tổ miếu ở Thái Lão cũng đã bị phá hủy. Hiện nay, vẫn còn nhiều truyền thuyết về tổ tiên Tây Sơn tồn tại trên địa phương này.
Sách “Các trấn, tổng, xã, danh bị lãm”
Sách “Các trấn, tổng, xã, danh bị lãm” ghi lại rằng xã Thái Lão đã bị xóa tên trong tổng Đô Yên và được xếp vào danh sách các xã thôn bị phiêu bạt.
Nghiên cứu di sản Hán Nôm
Trong vùng làng Thái Xá của xã Hưng Đạo, nằm gần núi Đại Hải, vẫn còn tồn tại nhiều di sản Hán Nôm như sắc phong, gia phả, câu đối… Đặc biệt, hai làng Chi Nê và Tiên Linh còn giữ lại nhiều di sản lâu đời và phong phú, cho thấy sự ổn định và phát triển của các dòng họ, trong đó có họ Hồ, qua nhiều triều đại. Tuy nhiên, làng Thái Xá lại không có di sản nào từ thời Vua Quang Trung trở về trước.
Khảo sát truyền tụng dân gian và dấu vết lịch sử
Ở xóm 4A và 4B của xã Hưng Đạo, cũng nằm trong làng Thái Xá cũ, vẫn tồn tại nhiều truyền tụng liên quan đến tổ tiên Vua Quang Trung. Mặc dù những truyền tụng này không phải là lịch sử chính thống, nhưng chúng có giá trị nhất định trong việc khẳng định lịch sử. Dưới đây là ba trong số những truyền tụng đó.
Giai thoại về mộ tổ Vua Quang Trung
Trong bài viết “Ngôi mộ tiền nhân Vua Quang Trung”, người viết kể lại những truyền tụng dân gian. Theo truyền thống, trên núi Độc Lôi, nhánh núi Thai có một vùng đất phẳng khoảng 2 mẫu, được gọi là Động Bằng. Năm 1788, Vua Quang Trung khi đang đi Bắc, đã chọn một nơi an nghỉ cuối cùng cho tổ tiên trên núi Độc Lôi. Sau khi mai táng, vùng đất đó đã được san phẳng, xây một mộ giả và trồng cây gai để ngụy trang. Tuy nhiên, cho đến hiện nay, không ai biết chính xác mộ thật của Vua Quang Trung ở vị trí nào.
Giếng yểm
Theo truyền thuyết, khi Vua Gia Long lên ngôi, làng Thái Xá đã bị triệt hạ và người dân bị dồn vào một khu đất mới phía tây núi Thai, thuộc huyện Nam Đàn, được đặt tên là làng Hữu Biệt. Có nguồn tin cho biết rằng Gia Long đã cho đào 9 giếng yểm để phá long mạch làng Thái Xá, tuy nhiên chưa có ai chứng minh được sự tồn tại của những giếng này. Năm 2010, ba người địa phương đã chỉ ra vị trí của 3 giếng lạ ở cánh đồng Bàu Vèn, phía nam làng Thái Xá. Tuy nhiên, câu chuyện này vẫn cần được xác minh thêm.
Tổ năm đời Vua Quang Trung là Hồ Thế Viêm
Có nhiều giả thiết về tổ tiên của Vua Quang Trung, nhưng giả thiết rằng anh em nhà Tây Sơn là dòng họ Hồ từ huyện Hưng Nguyên, là dòng dõi của Hồ Quý Ly, đã được chọn để đưa vào Bách khoa toàn thư Wikipedia. Theo gia phả họ Hồ ở xã Quỳnh Đôi, cụ Hồ Thế Anh, cũng gọi là Phó Bảng, sinh ra 5 người con trai. Trưởng nam là Hồ Thế Viêm, sau đó dời nhà lên làng Nhân Lý (nay thuộc Quỳnh Hồng), và sau đó lại dời vào xã Thái Lão, huyện Hưng Nguyên.
Dựa trên tư liệu và suy luận trên, có thể khẳng định rằng tổ tiên năm đời của Vua Quang Trung có mộ ở làng Thái Xá, xã Thái Lão là Hồ Thế Viêm, sinh đồ triều Lê Trung Hưng. Tuy nhiên, việc xác minh tổ bốn đời, con của Hồ Thế Viêm, là Hồ Phi Long hoặc Hồ Phi Khang vẫn cần dẫn thêm chứng cứ.
Đọc thêm tại Dnulib
