Chủ nghĩa tư bản độc quyền (Monopoly Capitalism) xuất hiện khi chủ nghĩa tư bản cạnh tranh tự do đã phát triển đến giai đoạn nhất định và các tổ chức độc quyền bắt đầu nổi lên. Ban đầu, tư bản độc quyền chỉ tồn tại trong một số ngành và lĩnh vực kinh tế, và sức mạnh của chúng cũng chưa quá lớn.
Tuy nhiên, sau đó, sức mạnh của các tổ chức độc quyền đã tăng nhanh chóng và từng bước chiếm địa vị chi phối toàn bộ nền kinh tế. Đó là lúc chủ nghĩa tư bản bước sang giai đoạn mới – chủ nghĩa tư bản độc quyền.
Bản chất của chủ nghĩa tư bản độc quyền có thể được coi là một phương thức phát triển mới của chủ nghĩa tư bản. Ở hầu hết các ngành và lĩnh vực của nền kinh tế, chủ nghĩa tư bản độc quyền tồn tại và chi phối sự phát triển toàn bộ nền kinh tế.
Trong thời kỳ chủ nghĩa tư bản cạnh tranh tự do, sự phân hóa giữa các nhà tư bản chưa thực sự sâu sắc, do đó quy luật thống trị của giai đoạn này là quy luật lợi nhuận bình quân. Tuy nhiên, trong chủ nghĩa tư bản độc quyền, quy luật thống trị là quy luật lợi nhuận độc quyền.
Chủ nghĩa tư bản độc quyền không thay đổi bản chất của chủ nghĩa tư bản. Quy luật lợi nhuận độc quyền chính là một biến thể của quy luật giá trị thặng dư.
Nguyên nhân hình thành chủ nghĩa tư bản độc quyền
Theo Lênin, “tự do cạnh tranh dẫn đến tập trung sản xuất và sự tập trung này, khi phát triển đến mức nhất định, lại dẫn đến độc quyền”. Sự độc quyền hoặc sự thống trị của tư bản độc quyền là cơ sở của chủ nghĩa tư bản độc quyền.
Tư bản độc quyền xuất hiện vì những nguyên nhân chủ yếu sau đây:
-
Thứ nhất, sự phát triển của lực lượng sản xuất dưới tác động của tiến bộ khoa học – kỹ thuật đã tạo ra những ngành sản xuất mới, từ đầu đã có trình độ tích tụ cao. Đó là những xí nghiệp lớn đòi hỏi những hình thức kinh tế tổ chức mới.
-
Thứ hai, cạnh tranh tự do buộc các nhà tư bản phải cải tiến kỹ thuật và tăng quy mô tích luỹ. Từ đó, nhiều doanh nghiệp nhỏ phải tìm cách liên kết với nhau để đứng vững trong cạnh tranh. Kết quả là một số xí nghiệp tư bản lớn đã trở thành thế lực chi phối trong một ngành hoặc một số ngành công nghiệp.
-
Thứ ba, khủng hoảng kinh tế đã khiến nhiều xí nghiệp nhỏ và vừa phá sản. Những xí nghiệp sống sót phải đổi mới kỹ thuật để thoát khỏi khủng hoảng, đồng thời thúc đẩy quá trình tập trung sản xuất. Tín dụng tư bản chủ nghĩa đã trở thành đòn bẩy mạnh mẽ thúc đẩy tập trung sản xuất.
-
Cuối cùng, các xí nghiệp và công ty lớn tiếp tục cạnh tranh với nhau khốc liệt, khó phân thắng bại. Như vậy, đã xuất hiện xu hướng thỏa hiệp và hình thành các tổ chức độc quyền.
Đặc điểm kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền
Có thể khái quát một số đặc điểm kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền như sau:
1. Sự tập trung sản xuất và sự thống trị của các tổ chức độc quyền
Tích tụ và tập trung sản xuất cao dẫn đến hình thành các tổ chức độc quyền. Những tổ chức này là liên minh giữa các nhà tư bản lớn để tập trung vào tay một phần lớn (thậm chí toàn bộ) sản phẩm của một ngành. Liên minh này có khả năng chi phối quá trình sản xuất và lưu thông của ngành đó.
2. Tư bản tài chính
Tích tụ và tập trung tư bản trong ngân hàng dẫn đến sự hình thành các tổ chức độc quyền trong ngành ngân hàng. Ngân hàng trở thành người có quyền lực vạn năng chi phối các hoạt động kinh tế – xã hội. Các tổ chức độc quyền ngân hàng cho các tổ chức độc quyền công nghiệp vay và nhận gửi tiền lớn, lợi ích của cả hai bên xoắn xuýt và tìm cách thâm nhập vào nhau.
3. Xuất khẩu tư bản
Xuất khẩu tư bản là việc đầu tư tư bản ra nước ngoài nhằm chiếm đoạt giá trị thặng dư ở các nước nhập khẩu tư bản đó. Xuất khẩu tư bản có thể được chia thành hai loại: trực tiếp và gián tiếp. Xuất khẩu tư bản trực tiếp là đưa tư bản ra nước ngoài để kinh doanh trực tiếp thu lợi nhuận cao, trong khi xuất khẩu tư bản gián tiếp là cho vay để thu lợi tức.
4. Sự phân chia thế giới về mặt kinh tế giữa các liên minh độc quyền quốc tế
Việc xuất khẩu tư bản gia tăng dẫn đến phân chia thế giới về mặt kinh tế, tức là phân chia lĩnh vực đầu tư tư bản và thị trường giữa các tổ chức độc quyền. Cuộc đấu tranh giành thị trường, nguồn nguyên liệu và lĩnh vực đầu tư có lợi nhuận cao ở nước ngoài trở nên khốc liệt. Do đó, các tổ chức độc quyền cạnh tranh khốc liệt với nhau và ký kết hiệp định để củng cố địa vị độc quyền của chúng trong những lĩnh vực và thị trường nhất định. Từ đó, các liên minh độc quyền quốc tế và tập đoàn xuyên quốc gia đã hình thành.
5. Sự phân chia thế giới về mặt lãnh thổ giữa các cường quốc đế quốc
Chủ nghĩa đế quốc là đặc trưng của chủ nghĩa tư bản độc quyền, biểu hiện qua việc các quốc gia cạnh tranh và xâm lược nhằm đáp ứng yêu cầu thu siêu lợi nhuận độc quyền của tư bản độc quyền. Khi đầu tư ra nước ngoài, tư bản độc quyền không chỉ thu được lợi nhuận độc quyền mà còn được gọi là “siêu lợi nhuận độc quyền” do có những điều kiện thuận lợi mà tại chính quốc không có được.
Như vậy, chủ nghĩa tư bản độc quyền mang lại những biến đổi phức tạp cho thế giới kinh tế. Điều quan trọng là hiểu rõ chủ nghĩa này để có cái nhìn toàn diện về nền kinh tế hiện đại.
Được chỉnh sửa bởi dnulib.edu.vn.
